païcatantram
kathä-mukham
oà namaù çré-çäradä-gaëapati-gurubhyaù | mahä-kavibhyo namaù |
brahmä rudraù kumäro hari-varuëa-yamä vahnir indraù kuberaç
candrädityau sarasvaty-udadhi-yuga-nagä väyur urvé-bhujaìgäù |
siddhä nadyo’çvinau çrér ditir aditi-sutä mätaraç caëòikädyä
vedäs térthäni yakñä gaëa-vasu-munayaù päntu nityaà grahäç ca ||
manave väcaspataye çukräya paräçaräya sa-sutäya |
cäëakyäya ca viduñe namo’stu naya-çästra-kartåbhyaù ||1||
sakalärtha-çästra-säraà jagati samälokya viñëuçarmedam |
tantraiù païcabhir etac cakära sumanoharaà çästram ||2||
tad yathänuçrüyate | asti dakñiëätye janapade mahiläropyaà näma nagaram | tatra sakalärthi-särtha-kalpa-drumaù pravara-nåpa-mukuöa-maëim ajarécayacarcitacaraëa-yugalaù sakala-kalpa-päraìgato’maraçaktir näma räjä babhüva | tasya trayaù puträù parama-durmedhaso vasuçaktir ugraçaktir anekaçaktiç ceti nämäno babhüvuù |
atha räjä tän çästra-vimukhän älokya sacivän ähüya proväca—bhoù jïätam etad bhavadbhir yan mamaite trayo’pi puträù çästra-vimukhä viveka-hénäç ca | tad etän paçyato me mahad api räjyaà na saukhyam ävahati | athavä sädhv idam ucyate—
ajäta-måta-mürkhebhyo måtäjätau sutau varam |
yatas tau svalpa-duùkhäya yävaj-jévaà jaòo dahet ||3||
varaà garbha-sravo varam åtuñu naiväbhigamanaà
varaà jätaù preto varam api ca kanyaiva janitä |
varaà bandhyä bhäryä varam api ca garbheñu vasatir
na cävidagdhän rüpa-draviëa-guëa-yukto’pi tanayaù ||4||
kià tayä kriyate dhenvä yä na süte na dugdhadä |
ko’rthaù putreëa jätena yo na vidvän na bhaktimän ||5||
tad eteñäà yathä buddhi-prabodhanaà bhavati tathä ko’py upäyo’nuñöhéyatäm | atra ca mad-dattäà våttià bhuïjänänäà paëòitänäà païcaçaté tiñöhati | tato yathä mama manorathäù siddhià yänti tathänuñöhéyatäm iti |
tatraikaù proväca—deva dvädaçabhir varñair vyäkaraëaà çrüyate | tato dharma-çästräëi manv-ädéni artha-çästräëi cäëakyädéni käma-çästräëi vätsyäyanädéni | evaà ca tato darmärtha-käma-çästräëi jïäyante | tataù pratibodhanaà bhavati |
atha tan-madhyataù sumatir näma sacivaù präha—açäçvato’yaà jévitavya-viñayaù | prabhüta-käla-jïeyäni çabda-çästräëi | tat saìkñepa-mätraà çästraà kiïcid eteñäà prabodhanärthaà cintyatäm iti | uktaà ca yataù—
anantapäraà kila çabda-çästraà
svalpaà tathäyur bahavaç ca vighnäù |
säraà tato grähyam apäsya phalgu
haàsair yathä kñéram ivämbudhyät ||6||
tad aträsti viñëuçarmä näma brähmaëaù sakala-çästra-päraìgamaç chätra-saàsadi labdha-kértiù | tasmai samarpayatu etän | sa nünaà dräk prabuddhän kariñyati iti |
sa räjä tad äkarëya viñëuçarmäëam ähüya proväca—bho bhagavan mad-anugrahärtham etän artha-çästraà prati dräg yathänanya-sadåçän vidadhäsi tathä kuru | tadähaà tväà çäsana-çatena yojayiñyämi |
atha viñëu-çarmä taà räjänam äha—deva çrüyatäà me tathya-vacanam | nähaà vidyä-vikrayaà çäsana-çatenäpi karomi | punar etäàs tava puträn mäsa-ñaökena yadi néti-çästrajïän na karomi tataù sva-näma-tyägaà karomi |
athäsau räjä täà brähmaëasyäsambhävyäà pratijïäà çrutvä sa-sacivaù prahåñöo vismayänvitas tasmai sädaraà tän kumärän samarpya paräà nirvåtim äjagäma | viñëuçarmaëäpi tän ädäya tad-arthaà mitra-bheda-mitra-präpti-käkolükéya-labdha-praëäça-aparékñita-kärakäëi ceti païca-tanträëi racayitvä päöhitäs te räjaputräù | te’pi täny adhétya mäsa-ñaökena yathoktäù saàvåttäù | tataù prabhåty etat païcatantrakaà näma néti-çästraà bälävabodhanärthaà bhütale pravåttam | kià bahunä—
adhéte ya idaà nityaà néti-çästraà çåëoti ca |
na paräbhavam äpnoti çakräd api kadäcana ||7||
iti kathä-mukham |
--o)0(o--
i.
mitra-bhedaù
vardhamäna-våttäntaù
athätaù prärabhyate mitra-bhedo näma prathamaà tantram | yasyäyam ädimaù çlokaù—
vardhamäno mahän snehaù siàha-go-våñayor vane |
piçunenätilubdhena jambukena vinäçitaù ||1||
tad yathänuçrüyate | asti dakñiëätye janapade mahiläropyaà näma nagaram | tatra dharmopärjita-bhüri-vibhavo vardhamänako näma vaëik-putro babhüva | tasya kadäcid rätrau çayyärüòhasya cintä samutpannä | tat prabhüte'pi vitte'rthopäyäç cintanéyäù kartavyäç ceti | yata uktaà ca—
nahi tad vidyate kiàcid yad arthena na siddhyati |
yatnena matimäàs tasmäd artham ekaà prasädhayet ||2||
yasyäryas tasya miträëi yasyärthäs tasya bändhaväù |
yasyärthäù sa pumäà loke yasyärthäù sa ca paëòitaù ||3||
na sä vidyä na tad dänaà na tac chilpaà na sä kalä |
na tat sthairyaà hi dhaninäà yäcakair yan na géyate ||4||
iha loke hi dhaninäà paro'pi svajanäyate |
svajano'pi daridräëäà sarvadä durjanäyate ||5||
arthebhyo'pi hi våddhebhyaù saàvåttebhya itas tataù |
pravartante kriyäù sarväù parvatebhya iväpagäù ||6||
püjyate yad apüjyo'pi yad agamyo'pi gamyate |
vandyate yad avandyo'pi sa prabhävo dhanasya ca ||7||
açanäd indriyäëéva syuù käryäëy akhiläny api |
etasmät käraëäd vittaà sarva-sädhanam ucyate ||8||
arthärthé jéva-loko'yaà çmaçänam api sevate |
tyaktvä janayitäraà svaà niùsvaà yacchati dürataù ||9||
gata-vayasäm api puàsäà yeñäm arthä bhavanti te taruëäù |
arthe tu ye hénä våddhäs te yauvane'pi syuù ||10||
sa cärthaù puruñäëäà ñaòbhr upäyair bhavati bhikñäyä nåpa-sevayä kåñi-karmaëä vidyopärjanena vyavahäreëa vaëik-karmaëä vä | sarveñäm api teñäà väëijyenätiraskåto’rtha-läbhaù syät | uktaà ca yataù—
kåtä bhikñänekair vitarati nåpo nocitam aho
kåñiù kliñöä vidyä guru-vinaya-våttyätiviñamä |
kusédäd däridryaà parakaragata-granthi-çamanän
na manye väëijyät kim api paramaà vartanam iha ||11||
upäyänäà ca sarveñäm upäyaù paëya-saàgrahaù |
dhanärthaà çasyate he ekas tad-anyaù saàçayätmakaù ||12||
tac ca väëijyaà sapta-vidham arthägamäya syät | tad yathä gändhika-vyavahäraù, nikñepa-praveçaù, goñöhika-karma, paricita-grähakägamaù, mithyä-kraya-kathanam, küöa-tulä-mänam, deçäntaräd bhäëòänayanaà ceti | uktaà ca—
paëyänäà gändhikaà paëyaà kim anyaiù käïcanädibhiù |
yatraikena ca yat krétaà tac chatena pradéyate ||13||
nikñepe patite harmye çreñöhé stauti sva-devatäm |
nikñepé mriyate tubhyaà pradäsyämy upayäcitam ||14||
goñöhika-karma-niyuktaù çreñöhé cintayati cetasä håñöaù |
vasudhä vasu-sampürëä mayädya labdhä kim anyena ||15||
paricitam ägacchantaà grähakam utkaëöhyä vilokayäsau |
håñyati tad-dhana-labdho yadvat putreëa jätena ||16||
anyac ca—
pürëäpürëe mäne paricita-jana-vaïcanaà tathä nityam |
mithyä-krayasya kathanaà prakåtir iyaà syät kirätänäm ||17||
dviguëaà triguëaà vittaà bhäëòa-kraya-vicakñaëäù |
präpnuvanty udyamäl lokä düra-deçäntaraà gatäù ||18||
ity evaà sampradhärya mathurä-gäméni bhäëòäny ädäya çubhäyäà tithau guru-janänujïätaù surathädhirüòhaù prasthitaù | tasya ca maìgala-våñabha saàjévaka-nandaka-nämänau gåhotpannau dhürvoòhärau sthitau | tayor ekaù saàjévakäbhidhäno yamunä-kaccham avatérëaù sampaìka-püram äsädya kalita-caraëo yuga-bhaìgaà vidhäya viñasäda |
atha taà tad-avastham älokya vardhamänaù paraà viñädam ägamat | tad arthaà ca snehärdra-hådayas tri-rätraà prayäëa-bhaìgam akarot | atha taà viñaëëam älokya säåthikair abhihitam— bhoù çreñöhin ! kim evaà våñabhasya kåte siàha-vyäghra-samäkule bahv-apäye'smin vane samasta-särthas tvayä sandehe niyojitaù | uktaà ca—
na svalpasya kåte bhüri näçayen matimän naraù |
etad evätra päëòityaà yat svalpäd bhüri-rakñaëam ||19||
athäsau tad avadhärya saàjévakasya rakñä-puruñän nirüpyäçeña-särthaà nétvä prasthitaù | atha rakñä-puruñä api bahv-apäyaà tad-vanaà viditvä saàjévakaà parityajya påñöhato gatvä'nyedyus taà särthavähaà mithyähuù— svämin, måto'sau saàjévakaù | asmäbhis tu särthavähasyäbhéñöa iti matvä vahninä saàskåtaù iti |
tac chrutvä särthavähaù kåtajïatayä snehärdra-hådayas tasyaurdhva-dehika-kriyä våñotsargädikäù sarväç cakära | saàjévako'py äyuù-çeñatayä yamunä-salila-miçraiù çiçirataravätair äpyäyita-çaréraù kathaàcid apy utthäya yamunä-taöam upapede | tatra
marakata-sadåçäni bäla-tåëägräëi bhakñayan katipayair ahobhir hara-våñabha iva pénaù kakudmän balaväàç ca saàvåttaù | pratyahaà valméka-çikharägräëi çåìgäbhyäà vidärayan garjamäna äste | sädhu cedam ucyate—
arakñitaà tiñöhati deva-rakñitaà
surakñitaà deva-hataà vinaçyati |
jévaty anätho'pi vane visarjitaù
kåta-prayatno'pi gåhe vinaçyati ||20||
atha kadäcit piìgalako näma siàhaù sarva-måga-parivåtaù pipäsäkula udaka-pänärthaà yamunä-taöam avatérëaù saàjévakasya gambhératara-rävaà düräd eväçåëot | tac chrutvä'téva vyäkula-hådayaù sasädhvasam äkäraà pracchädya baöa-tale catur-maëòalävasthänenävasthitaù | caturmaëòalävasthänaà tv idaà— siàhaù siàhänuyäyinaù käkaraväù kivåttä iti |
atha tasya karaöaka-damanaka-nämänau dvau çågälau mantri-putrau bhrañöädhikärau sadänuyäyinäv ästäm | tau ca parasparaà mantrayataù | tatra damanako'bravét— bhadra karaöaka, ayaà tävad asmat-svämé piìgalaka udaka-grahaëärthaà yamunä-kaccham avatérya sthitaù | sa kià nimittaà pipäsäkulo'pi nivåttya vyüha-racanäà vidhäya daurmanasyenäbhibhüto'tra baöa-tale sthitaù |
karaöaka äha— bhadra kim ävayor anena vyäpäreëa uktaà ca yataù—
avyäpareñu vyäpäraà yo naraù kartum icchati |
sa eva nidhanaà yäti kélotpäöéva vänaraù ||21||
kathä 1
kélotpäöi-vänara-kathä
kasmiàçcin nagaräbhyäçe kenäpi vaëik-putreëa taru-khaëòa-madhye devatäyatanaà kartum ärabdham | tatra ca ye karmakaräù sthäpanädayaù | te madhyähna-beläyäm ähärärthaà nagara-madhye gacchanti | atha kadäcit tatränuñaìgikaà vänara-yütham itaç cetaç ca paribhramad ägatam | tatraikasya kasyacic chilpino'rdha-sphäöito'ïjana-våkña-därumayaù stambhaù khadira-kélakena madhya-nihitena tiñöhati | etasminn antare te vänaräs taru-çikhara-prasäda-çåìga-däru-paryanteñu yathecchayä kréòitum ärabdhäù | ekaç ca teñäà pratyäsanna-måtyuç cäpalyät tasminn ardha-sphoöita-stambhe upaviçya päëibhyäà kélakaà saàgåhya yävad utpädayitum ärebhe tävat tasya stambha-madhya-gata-våñaëasya sva-sthänäc calita-kélakena yad våttaà tat präg eva niveditam | ato'haà bravémi— avyäpäreñu iti | ävayor bhakñita-çeña ähäro'sty eva | tat kim anena vyäpäreëa | damanaka äha tat kià bhavän ähärärthé kevalam eva | tan na yuktam | uktaà ca—
suhådäm upakäraëäd dviñatäm apy apakäraëät |
nåpa-saàçraya iñyate budhair jaöharaà ko na bibharti kevalam ||22||
kià ca—
yasmiï jévanti jévanti bahavaù so'tra jévatu |
vayäàsi kià na kurvanti caïcvä svodara-püraëam ||23||
tathä ca—
yaj jévyate kñaëam api prathitaà manuñyair
vijïäna-çaurya-vibhavärya-guëaiù sametam |
tan näma jévitam iha pravadanti taj-jïäù
käko'pi jévati ciräya balià ca bhuìkte ||24||
yo nätmanä na ca pareëa ca bandhu-varge
déne dayäà na kurute na ca martya-varge |
kià tasya jévita-phalaà hi manuñya-loke
käko'pi jévati ciräya balià ca bhuìkte ||25||
supürä syät kunadikä supüro müñikäïjaliù |
susaàtuñöaù käpuruñaù svalpakenäpi tuñyati ||26||
kià ca—
kià tena jätu jätena mäöur yauvana-häriëä |
ärohati na yaù svasya vaàçasyägre dhvajo yathä ||27||
parivartini saàsäre måtaù ko vä na jäyate |
jätas tu gaëyate so'tra yaù sphurec ca çriyädhikaù ||28||
kià ca—
jätasya nadé-tére tasyäpi tåëasya janma-säphalyam |
yat salila-majjanäkula-jana-hastälambanaà bhavati ||29||
tathä ca—
stimitonnata-saïcärä jana-santäpa-häriëaù |
jäyante viralä loke jaladä iva sajjanäù ||30||
niratiçayaà garimäëaà tena
jananyäù smaranti vidväàsaù |
yat kam api vahati garbhaà
mahatäm api yo gurur bhavati ||31||
aprakaöékåta-çaktiù çakto'pi janas tiraskriyäà labhate |
nivasann antar-däruëi laìghyo vahnir na tu jvalitaù ||32||
karaöaka äha— äväà tävad apradhänau tat kim ävayor anena vyäpareëa |
uktaà ca—
apåñöo'träpradhäno yo brüte räjïaù puraù kudhéù |
na kevalam asaàmänaà labhate ca viòambanam ||33||
tathä ca—
vacas tatra prayoktavyaà yatroktaà labhate phalam |
sthäyé bhavati cätyantaà rägaù çukla-paöe yathä ||34||
damaka äha— mä maivaà vada |
apradhänaù pradhänaù syät sevate yadi pärthivam |
pradhäno'py apradhänaù syäd yadi sevä-vivarjitaù ||35||
yata uktaà ca—
äsannam eva nåpatir bhajate manuñyaà
vidyä-vihénam akulénam asaàskåtaà vä |
präyeëa bhümi-patayaù pramadä latäç ca
yat pärçvato bhavati tat pariveñöayanti ||36||
tathä ca—
kopa-prasäda-vastüni ye vicinvanti sevakäù |
ärohanti çanaiù paçcäd dhunvantam api pärthivam ||37||
vidyävatäà mahecchänäà çilpa-vikrama-çälinäm |
sevä-våtti-vidäà caiva näçrayaù pärthivaà vinä ||38||
ye jäty-ädi-mahotsähän narendrän nopayänti ca |
teñäm ämaraëaà bhikñä präyaçcittaà vinirmitam ||39||
ye ca prähur durätmäno durärädhyä mahébhujaù |
pramädälasya-jäòyäni khyäpitäni nijäni taiù ||40||
sarpän vyäghrän gajän siàhän dåñövopäyair vaçékåtän |
räjeti kiyaté mäträ dhématäm apramädinäm ||41||
räjänam eva saàçritya vidvän yäti paräà gatim |
vinä malayam anyatra candanaà na prarohati ||42||
dhavaläny ätapaträëi väjinaç ca manoramäù |
sadä mattäç ca mätaìgäù prasanne sati bhüpatau ||43||
karaöaka äha— atha bhavän kià kartumanäù ?
so’bravét— adyäsmat-svämé piìgalako bhéto bhéta-pariväraç ca vartate | tadainaà gatvä bhaya-käraëaà vijïäya sandhi-vigraha-yäna-äsana-saàçraya-dvaidhé-bhävänäm ekatamena saàvidhäsye |
karaöaka äha— kathaà vetti bhavän yad bhayäviñöo'yaà svämé ?
so’bravét— jïeyaà kim atra ? yata uktaà ca—
udérito'rthaù paçunäpi gåhate
hayäç ca nägäç ca vahanti coditäù |
anuktam apy ühati paëòito janaù
pareìgita-jïäna-phalä hi buddhayaù ||44||
tathä ca manuù (8.26)—
äkärair iìgitair gatyä ceñöayä bhäñaëena ca |
netra-vaktra-vikäraiç ca lakñyate'ntargataà manaù ||45||
tad adyainaà bhayäkulaà präpya sva-buddhi-prabhävena nirbhayaà kåtvä vaçékåtya ca nijäà säcivya-padavéà samäsädayiñyämi |
karaöaka äha— anabhijïo bhavän sevä-dharmasya | tat katham enaà vaçékariñyasi ?
so’bravét— katham ahaà sevänabhijïaù ? mayä hi tätotsaìge kréòatäbhyägata-sädhünäà néti-çästraà paöhatä yac chrutaà sevä-dharmasya säraà tad hådi sthäpitam | çrüyatäà tac cedam—
suvarëa-puñpitäà påthvéà vicinvanti naräs trayaù |
çüraç ca kåta-vidyaç ca yaç ca jänäti sevitum ||46||
sä sevä yä prabhu-hitä grähyä väkya-viçeñataù |
äçrayet pärthivaà vidväàs tad-dväreëaiva nänyathä ||47||
yo na vetti guëän yasya na taà seveta paëòitaù |
na hi tasmät phalaà kiïcit sukåñöäd üñaräd iva ||48||
dravya-kåti-héno'pi sevyaù sevya-guëänvitaù |
bhavaty äjévanaà tasmät phalaà käläntaräd api ||49||
api sthäëuvad äsénaù çuñyan parigataù kñudhä |
na tv ajïänätma-sampannäd våttim éhate paëòitaù ||50||
sevakaù sväminaà dveñöi kåpaëaà paruñäkñaram |
ätmänaà kià sa na dveñöi sevyäsevyaà na vetti yaù ||51||
yasyäçritya viçrämaà kñudhärtä yänti sevakäù |
so'rkavan nåpatis tyäjyaù sadä puñpa-phalo'pi san ||52||
räja-mätari devyäà ca kumäre mukhya-mantriëi |
purohite pratéhäre sadä varteta räjavat ||53||
jéveti prabruvan proktaù kåtyäkåtya-vicakñaëaù |
karoti nirvikalpaà yaù sa bhaved räja-vallabhaù ||54||
prabhu-prasädajaà vittaà supräptaà yo nivedayet |
vasträdyaà ca dadhäty aìge sa bhaved räja-vallabhaù ||55||
antaù-pura-caraiù särdhaà yo na mantraà samäcaret |
na kalatrair narendrasya sa bhaved räja-vallabhaù ||56||
dyütaà yo yama-dütäbhaà häläà hälähalopamam |
paçyed därän våthäkärän sa bhaved räja-vallabhaù ||57||
yuddha-käle'graëér yaù syät sadä påñöhänugaù pure |
prabhor dväräçrito harmye sa bhaved räja-vallabhaù ||58||
sammato'haà vibhor nityam iti matvä vyatikramet |
kåcchreñv api na maryädäà sa bhaved räja-vallabhaù ||59||
dveñi-dveña-paro nityam iñöänäm iñöa-karma-kåt |
yo naro nara-näthasya sa bhaved räja-vallabhaù ||60||
proktaù pratyuttaraà näha viruddhaà prabhunä na yaù |
na samépe hasaty uccaiù sa bhaved räja-vallabhaù ||61||
up raëaà çaraëaà tadvan manyate bhaya-varjitaù |
praväsaà sva-puräväsaà sa bhaved räja-vallabhaù ||62||
na kuryän naranäthasya yoñidbhiù saha saàgatim |
na nindäà na vivädaà ca sa bhaved räja-vallabhaù ||63||
karaöaka äha— atha bhaväàs tatra gatvä kià tävat prathamaà vakñyati tat tävad ucyatäm |
damanaka äha—
uttaräd uttaraà väkyaà vadatäà samprajäyate |
suvåñöi-guëa-sampannäd béjäd béjam iväparam ||64||
apäya-sandarçanajäà vipattim
upäya-sandarçanajäà ca siddhim |
medhävino néti-guëa-prayuktäà
puraù sphurantém iva varëayanti ||65||
ekeñäà väci çukavad anyeñäà hådi mükavat |
hådi väci tathänyeñäà valgu valgantiu süktayaù ||66||
na ca aham apräpta-kälaà vakñye | äkarëitaà mayä néti-säraà pituù pürvam utsaìgaà hi niñevatä |
apräpta-kälaà vacanaà båhaspatir api bruvan |
labhate bahv-avajïänam apamänaà ca puñkalam ||67||
karaöaka äha—
durärädhyä hi räjänaù parvatä iva sarvadä |
vyäläkérëäù suviñamäù kaöhinä duñöa-sevitäù ||68||
tathä ca—
bhoginaù kaïcukäviñöäù kuöiläù krüra-ceñöitäù |
suduñöä mantra-sädhyäç ca räjänaù pannagä iva ||69||
dvi-jihväù krüra-karmäëo'niñöhäç chidränusäriëaù |
dürato'pi hi paçyanti räjäno bhujagä iva ||70||
svalpam apy apakurvanti ye'bhéñöä hi mahépateù |
te vahnäv iva dahyante pataìgäù päpa-cetasaù ||71||
durärohaà padaà räjïäà sarva-loka-namaskåtam |
svalpenäpy apakäreëa brähmaëyam iva duñyati ||72||
durärädhyäù çriyo räjïäà duräpä duñparigrahäù |
tiñöhanty äpa ivädhäre ciram ätmani saàsthitäù ||73||
damanaka äha— satyam etat param | kintu—
yasya yasya hi yo bhävas tena tena samäcaret |
anupraviçya medhävé kñipram ätma-vaçaà nayet ||74||
bhartuç cittänuvartitvaà suvåttaà cänujévinäm |
räkñasäç cäpi gåhyante nityaà chandänuvartibhiù ||75||
saruñi nåpe stuti-vacanaà tad-abhimate prema tad-dviñi dveñaù |
tad-dänasya ca çaàsä amantra-tantraà vaçékaraëam ||76||
karaöaka äha— yady evam abhimataà tarhi çiväs te panthänaù santu | yathäbhilañitam anuñöhéyatäm | so'pi praëamya piìgalakäbhimukhaà pratasthe |
athägacchantaà damanakam älokya piìgalako dvästham abravét— apasäryatäà vetra-latä | ayam asmäkaà cirantano mantriputro damanako'vyähata-praveçaù | tat praveçyatäà dvitéya-maëòala-bhägé | iti |
sa äha— yathävädéd bhavän iti |
athopasåtya damanako nirdiñöa äsane piìgalakaà praëamya präptänujïa upaviñöaù | sa tu tasya naka-kuliçälaìkåtaà dakñiëa-päëim upari dattvä mäna-puraù-saram uväca— api çivaà bhavataù | kasmäc ciräd dåñöo'si ?
damanaka äha— na kiàcid deva-pädänäm asmäbhiù prayojanam | paraà bhavatäà präpta-kälaà vaktavyam yata uttama-madhyamädhamaiù sarvair api räjïäà prayojanam | uktaà ca—
dantasya niñkoñaëakena nityaà
karëasya kaëòüyanakena väpi |
tåëena käryaà bhavatéçvaräëäà
kim äìga väggha-stavatä nareëa ||77||
tathä vayaà deva-pädänäm anvayägatä bhåtyä äpatsv api påñöha-gämino yadyapi svam adhikäraà na labhämahe tathäpi deva-pädänäm etad yuktaà na bhavati | uktaà ca—
sthäneñv eva niyoktavyä bhåtyä äbharaëäni ca |
na hi cüòämaëiù päde prabhaväméti badhyate ||78||
yataù—
anabhijïo guëänäà yo na bhåtyair anugamyate |
dhanäòhyo'pi kuléno'pi kramäYäto'pi bhüpatiù ||79||
uktaà ca—
asamaiù saméyamänaù samaiç ca
parihéyamäëa-sat-käraù |
dhuri yo na yujyamänas tribhir
artha-patià tyajati bhåtyaù ||80||
yac cävivekitayä räjïä bhåtyänuttama-pada-yogyän hénädhama-sthäne niyojayati, na te tatraiva sa bhüpater doño na teñäm | uktaà ca—
kanaka-bhüñaëa-saìgrahaëocito
yadi maëis trapuëi pratibadhyate |
na sa virauti na cäpi sa çobhate
bhavati yojayitur vacanéyatä ||81||
yac ca svämy evaà vadati ciräd dåçyate | tad api çrüyatäm—
savya-dakñiëayor yatra viçeño nästi hastayoù |
kas tatra kñaëam apyäryo vidyamäna-gatir bhavet ||82||
käce maëir maëau käco yeñäà buddhir vikalpate |
na teñäà sannidhau bhåtyo näma-mätro'pi tiñöhati ||83||
parékñakä yatra na santi deçe
närghanti ratnäni samudrajäni |
äbhéra-deçe kila candrakäntaà
tribhir varäöair vipaëanti gopäù ||84||
lohitäkhyasya ca maëeù padmarägasya cäntaram |
yatra nästi kathaà tatra kriyate ratna-vikrayaù ||85||
nirviçeñaà yadä svämé samaà bhåtyeñu vartate |
tatrodyama-samarthänäm utsähaù parihéyate ||86||
na vinä pärthivo bhåtyair na bhåtyäù pärthivaà vinä |
teñäà ca vyavahäro'yaà paraspara-nibandhanaù ||87||
bhåtyair vinä svayaà räjä lokänugraha-käribhiù |
mayükhair iva déptäàçus tejasvy api na çobhate ||88||
araiù sandhäryate näbhir näbhau cäräù pratiñöhitäù |
svämi-sevakayor evaà våtti-cakraà pravartate ||89||
çirasä vidhåtä nityaà snehena paripälitäù |
keçä api virajyante niùsnehäù kià na sevakäù ||90||
räjä tuñöo hi bhåtyänäm artha-mätraà prayacchati |
te tu saàmäna-mätreëa präëair apy upakurvate ||91||
evaà jïätvä narendreëa bhåtyäù käryä vicakñaëäù |
kulénäù çaurya-saàyuktäù çaktä bhaktäù kramägatäù ||92||
yaù kåtvä sukåtaà räjïo duñkaraà hitam uttamam |
lajjayä vakti no kiïcit tena räjä sahäyavän ||93||
yasmin kåtyaà samäveçya nirviçaìkena cetasä |
äsyate sevakaù sa syät kalatram iva cäparam ||94||
yo'nähütaù samabhyeti dväri tiñöhati sarvadä |
påñöhaù satyaà mitaà brüte sa bhåtyo'rho mahébhujäm ||95||
anädiñöo'pi bhüpasya dåñövä hänikaraà ca yaù |
yatate tasya näçäya sa bhåtyo'rho mahébhujäm ||96||
täòito'pi durukto'pi daëòito'pi mahébhujä |
yo na cintayate päpaà sa bhåtyo'rho mahébhujäm ||97||
na garvaà kurute mäne näpamäne ca tapyate |
sväkäraà rakñayed yas tu sa bhåtyo'rho mahébhujäm ||98||
na kñudhä péòyate yas tu nidrayä na kadäcana |
na ca çétätapädyaiç ca sa bhåtyo'rho mahébhujäm ||99||
çrutvä säàgrämikéà värtäà bhaviñyäà sväminaà prati |
prasannäsyo bhaved yas tu sa bhåtyo'rho mahébhujäm ||100||
sémä våddhià samäyäti çukla-pakña ivoòuräö |
niyoga-saàsthite yasmin sa bhåtyo'rho mahébhujäm ||101||
sémä saàkocam äyäti vahnau carma ivähitam |
sthite yasmin sa tu tyäjyo bhåtyo räjyaà saméhatä ||102||
tathä çågälo'yam iti manyamänena mamopari sväminä yady avajïä kriyate tad apy ayuktam | uktaà ca yataù—
kauçeyaà kåmijaà suvarëam upaläd durväpi goromataù
paìkät tämarasaà çaçäìka udadher indévaraà gomayät |
käñöhäd agnir aheù phaëäd api maëir go-pittato rocanä
präkäçyaà sva-guëodayena guëino gacchanti kià janmanä ||103||
müñikä gåha-jätäpi hantavyä sväpa-käriëé |
bhakñya-pradänair järo hitakåt präpyate janaiù ||104||
eraëòa-bhiëòärka-nalaiù prabhütair api saïcitaiù |
däru-kåtyaà yathä nästi tathaiväjïaiù prayojanam ||105||
kià bhaktenäsamarthena kià çakternäpakäriëä |
bhaktaà çaktaà ca mäà räjan nävajïätuà tvam arhasi ||106||
piìgalaka äha— bhavatv evaà tävat | asamarthaù samartho vä cirantanas tvam asmäkaà mantri-putraù | tad viçrabdhaà brühi yat kiïcid vaktukämaù |
damanaka äha— deva jijïäpyaà kiïcid asti |
piìgalaka äha— tan nivedayäbhipretam |
so’bravét—
api svalpataraà käryaà yad bhavet påthivé-pateù |
tan na väcyaà sabhä-madhye proväcedaà båhaspatiù ||107||
tad aikäntike mad-vijïäpyam äkarëayantu deva-pädäù | yataù—
ñaö-karëo bhidyate mantraç catuñkarëaù sthiro bhavet |
tasmät sarva-prayatnena ñaökarëaà varjayet sudhéù ||108||
atha piìgalakäbhipräyajïä vyäghra-dvépi-våka-puraùsarä sarve'pi tad-vacaù samäkarëya saàsadi tat-kñaëäd eva dürébhütäù | tataç ca damanaka äha— udaka-grahaëärthaà pravåttasya sväminaù kim iha nivåttyävasthänam |
piìgalaka äha savilakña-smitam— na kiïcid api |
so’bravét— deva yady anäkhyeyaà tat tiñöhatu | uktaà ca—
dariñu kiïcit svajaneñu kiïcid
gopyaà vayasyeñu suteñu kiïcit |
yuktaà na vä yuktam idaà vicintya
vaded vipaçcin mahato'nurodhät ||[*100]
tac chrutvä piìgalakaç cintayämäsa— yogyo'yaà dåçyate | tat kathayämy etasyägre ätmano'bhipräyam | uktaà ca—
svämini guëäntarajïe guëavati bhåtye'nuvartini kalaye |
suhådi nirantara-citte nivedya duùkhaà sukhé bhavati ||[*101]
bho damanaka çåëoñi çabdaà dürän mahäntam |
so’bravét— svämin çåëomi | tat kim |
piìgalaka äha— bhadra aham asmäd vanäd gantum icchämi |
damanaka äha— kasmät |
piìgalaka äha - yato'dyasmad-vane kim apy apürvaà sattvaà praviñöaà yasyäyaà mahä-çabdaù çrüyate | tasya ca çabdänurüpeëa paräkrameëa bhavitavyam iti |
damanaka äha— yac-chabda-mäträd api bhayam upagataù svämé tad apy ayuktam | uktaà ca—
ambhasä bhidyate setus tathä mantro'py arakñitaù |
paiçunyäd bhidyate sneho bhidyate vägbhir äturaù ||111||
tan na yuktaà sväminaù pürvopärjitaà vanaà tyaktum | yato bheré-veëu-vénä-mådaìga-täla-paöaha-çaìkha-kähalädi-bhedena çabdä aneka-vidhä bhavanti | tan na kevaläc chabda-mäträd api bhetavyam | uktaà ca—
atyutkaöe ca raudre ca çatrau präpte na héyate |
dhairyaà yasya mahénätho na sa yäti paräbhavam ||112||
darçita-bhaye'pi dhätari dhairya-dhvaàso bhaven na dhéräëäm |
çoñita-sarasi nidäghe nitaräm evoddhataù sindhuù ||113||
tathä ca—
yasya na vipadi viñädaù sampadi harño raëe na bhérutvam |
taà bhuvana-traya-tilakaà janayati janané sutaà viralam ||114||
tathä ca—
çakti-vaikalya-namrasya niùsäratväl laghéyasaù |
jannimo mänahénasya tåëasya ca samä gatiù ||115||
api ca—
anya-pratäpam äsädya yo dåòhatvaà na gacchati |
jatujäbharaëasyeva rüpeëäpi hi tasya kim ||116||
tad evaà jïätvä sväminä dhairyävañöambhaù käryaù | na çabda-mäträd bhetavyam | api ca—
pürvam eva mayä jïätaà pürëam etad dhi medasä |
anupraviçya vijïätaà yävac carma ca däru ca ||117||
piìgalaka äha— katham etat |
so’bravét—
kathä 2
çågäla-dundubhi-kathä
kaçcid gomäyur näma çågälaù kñutkñäma-kaëöhaù itas tataù paribhraman vane sainya-dvaya-saàgräma-bhümim apaçyat | tasyäà ca dundubheù patitasya väyu-vaçäd vallé-çäkhägrair hanyamänasya çabdam açåëot | atha kñubhita-hådayaç cintayämäsa aho vinañöo'smi | tad yävan näsya proccärita-çabdasya dåñöi-gocare gacchämi tävad anyato vrajämi | athavä naitad yujyate sahasaiva |
bhaye vä yadi vä harñe sampräpte yo vimarçayet |
kåtyaà na kurute vegän na sa santäpam äpnuyät ||118||
tat tävaj jänämi kasyäyaà çabdaù | dhairyam älambya vimarçayan yävan mandaà mandaà gacchati tävad dundubhim apaçyat | sa ca taà parijïäya samépaà gatvä svayam eva kautukäd atäòayat | bhüyaç ca harñäd acintayat— aho ciräd etad asmäkaà mahodbhojanam äpatitam | tan nünaà mäàsa-medo'sågbhiù paripüritaà bhaviñyati | tataù paruña-carmävaguëöhitaà tat katham api vidäryaikadeçe chidraà kåtvä saàhåñöa-manä madhye praviñöaù | paraà carma-vidäraëato daàñöräbhaìgaù samajani | atha niräçébhütas tad-däru-çeñam avalokya çlokam enam apaöhat pürvam eva mayä jïätam iti | ato na çabda-mäträd bhetavyam |
piìgalaka äha— bhoù paçyäyaà mama sarvo'pi parigraho bhaya-vyäkulita-manäù paläyitum icchati | tat katham ahaà dhairyäd avañöambhaà karomi |
so’bravét— svämin naiñäm eña doñaù | yataù svämi-sadåçä evaà bhavanti bhåtyäù | uktaà ca—
açvaù çastraà çästraà véëä väëé naraç ca näré ca |
puruña-viçeñaà präptä bhavanty ayogyäç ca yogyäç ca ||119||
tat-pauruñävañöaà kåtvä tvaà tävad atraiva pratipälaya yävad aham etac chabda-svarüpaà jïätvägacchämi | tataù paçcäd yathocitaà käryam iti |
piìgalaka äha— kià tatra bhavän gantum utsahate |
sa äha— kià svämy-ädeçät sad-bhåtya kåtyäkåtyam asti | uktaà ca—
svämy-ädeçät subhåtyasya na bhoù saïjäyate kvacit |
praviçen mukham äheyaà dustaraà vä mahärëavam ||120||
tathä ca—
svämy-ädiñöas tu yo bhåtyaù samaà viñamam eva ca |
manyate na sa sandhäryo bhübhujä bhütim icchatä ||121||
piìgalaka äha— bhadraà, yady evaà tad gaccha | çiväs te panthänaù santu iti |
damanako'pi tam praëamya saàjévaka-çabdänuñaré pratasthe |
atha damanake gate bhaya-vyäkula-manäù piìgalakaç cintayämäsa— aho na çobhanaà kåtaà mayä | yat tasya viçväsaà gatvätmäbhipräyo niveditaù | kadäcid damanako'yam ubhaya-vetano bhütvä mamopari duñöa-buddhiù syäd bhrañöädhikäratvät | uktaà ca—
ye bhavanti mahépasya sammänita-vimänitäù |
yatante tasya näçäya kulénä api sarvadä ||122||
tat tävad asya cikérñitaà vettum anyat sthänäntaraà gatvä pratipälayämi | kadäcid damanakas tam ädäya mäà vyäpädayitum icchati | uktaà ca—
na badhyante hy aviçvastä balibhir durbalä api |
viçvastäs tv eva badhyante balavanto'pi durbalaiù ||123||
båhaspater api präjïo na viçväse vrajen naraù |
ya icched ätmano våddhim äyuñyaà ca sukhäni ca ||124||
çapathaiù sandhitasyäpi na viçväse vrajed ripoù |
räjya-läbhodyato våtraù çakreëa çapathair hataù ||125||
na viçväsaà vinä çatrur devänäm api siddhyati |
viçväsät tridaçendreëa diter garbho vidäritaù ||126||
evaà sampradhärya sthänäntaraà gatvä damanaka-märgam avalokayann ekäké tasthau | damanako'pi saïjévaka-sakäçaà gatvä våñabho'yam iti parijïäya håñöa-manä vyacintayat—
aho çobhanam äpatitam | anenaitasya sandhi-vigraha-dväreëa mama piìgalako vaçyo bhaviñyatéti | uktaà ca—
na kaulényän na sauhärdän nåpo väkye pravartate |
mantriëäà vävad abhyeti vyasanaà çokam eva ca ||127||
sadaiväpadgato räjä bhogyo bhavati mantriëäm |
ataeva hi väïchanti mantriëaù säpadaà nåpam ||128||
yathä necchati nérogaù kadäcit sucikitsakam |
tathäpad rahito räjä sacivaà näbhiväïchati ||129||
evaà vicintayan piìgalakäbhimukhaù pratasthe | piìgalako'pi tam äyäntaà prekñya sväkäraà rakñan yathä-pürva-sthitaù damanako'pi piìgalaka-sakäçaà gatvä praëamyopaviñöaù | piìgalaka äha - kià dåñöaà bhavatä tat sattvam ?
damanaka äha— dåñöaà svämi-prasädät |
piìgalaka äha— api satyam |
damanaka äha— kià svämi-pädänäm agre'satyaà vijïäpyate | uktaà ca—
api svalpam asatyaà yaù puro vadati bhübhujäm |
devänäà ca vinaçyate sa drutaà sumahän api ||130||
tathä ca—
sarva-deva-mayo räjä manunä samprakértitaù |
tasmät taà devavat paçyen na vyalékena karhicit ||131||
sarva-devamayasyäpi viçeño nåpater ayam |
çubhäçubha-phalaà sadyo nåpäd deväd bhaväntare ||132||
piìgalaka äha— satyaà dåñöaà bhaviñyati bhavatä | na dénipari mahäntaù kupyantéti na tvaà tena nipätitaù | yataù—
tåëäni nonmülayati prabhaïjano
mådüni nécaiù praëatäni sarvataù |
svabhäva evonnata-cetasäm ayaà
mahän mahatsv eva karoti vikramam ||133||
api ca—
gaëòasthaleñu mada-väriñu baddha-räga-
matta-bhramad-bhramara-päda-talähato'pi |
kopaà na gacchati nitänta-balo'pi nägas
tulye bale tu balavän parikopam eti ||134||
damanaka äha— astv evaà sa mahätmä | vayaà kåpaëäù | tathäpi svämé yadi kathayati tato bhåtyatve niyojayämi |
piìgalaka äha socchväsam— kià bhavän çaknoty evaà kartum |
damanaka äha— kim asädhyaà buddher asti | uktaà ca—
na tac chastrair na nägendrair na hayair na padätibhiù |
käryaà saàsiddhim abhyeti yathä buddhyä prasädhitam ||135||
piìgalaka äha— yady evaà tarhy amätya-pade'dhyäropitas tvam | adya-prabhåti prasäda-nigrahädikaà tvayeva käryam iti niçcayaù |
atha damanakaù satvaraà gatvä säkñepaà tam idam äha— ehy ehéto duñöa-våñabha | svämé piìgalakas tväm äkärayati | kià niùçaìko bhütvä muhur muhur nadasi våthä iti |
tac chrutvä saïjévako'bravét— bhadra ko'yaà piìgalakaù |
damanaka äha— kià sväminaà piìgalakam api na jänäsi ? tat-kñaëam pratipälaya | phalenaiva jïäsyasi | nanv ayaà sarva-måga-parivåto baöa-tale svämé piìgalaka-nämä siàhas tiñöhati |
tac chrutvä gatäyuñam ivätmänam manyamänaù saïjévakaù paraà viñädam agamat | äha ca— bhadra bhavän sädhu-samäcäro vacana-paöuç ca dåçyate | tad yadi mäm avaçyaà tatra nayasi tad-abhaya-pradänena sväminaù sakäçät prasädaù kärayitavyaù |
damanaka äha—bhoù satyam abhihitaà bhavatä | nétir eñä yataù—
paryanto labhyate bhümeù samudrasya girer api |
na kathaïcin mahépasya cittäntaù kenacit kvacit ||136||
tattvam atraiva tiñöha yävad ahaà taà samaye dåñövä tataù paçcät tväm anayämi iti | tathänuñöhite damanakaù piìgalaka-sakäçaà gatvedam äha—svämin na tat präkåtaà sattvam | sa hi bhagavato maheçvarasya vähana-bhüto våñabha iti | mayä påñöa idam üce | maheçvareëa parituñöena kälindé-parisare çañpägräëi bhakñayituà samädiñöaù | kià bahunä mama pradattaà bhagavatä kréòärthaà vanam idam |
piìgalaka äha sabhayam—satyaà jïätaà mayädhunä | na devatä-prasädaà vinä çañpa-bhojino vyäläkérëa evaàvidhe vane niùçaìkä nandato bhramanti | tatas tvayä kim abhihitam |
damanaka äha—svämin etad abhihitaà mayä yad etad-vanaà caëòikä-vähana-bhütasya piìgalakasya viñayébhütam | tad bhavän abhyägataù priyo’tithiù | tat tasya sakäçaà gatvä bhrätå-snehenaikatra bhakñaëa-päna-viharaëa-kriyäbhir eka-sthänäçrayeëa kälo neyaù iti | tatas tenäpi sarvam etat pratipannam | uktaà ca saharñaà sväminaù sakäçäd abhaya-dakñiëä däpayitavyä iti | tad atra svämé pramäëam |
tac chrutvä piìgalaka äha—sädhu sumate sädhu | mantri çrotriya sädhu | mama hådayena saha saàmantrya bhavaedam abhihitam | tad dattä mayä tasyäbhaya-dakñiëä | paraà so’pi mad-arthe’bhaya-dakñiëäà yäcayitvä drutataram änéyatäm iti | atha sädhu cedam ucyate—
antaù-särair akuöilair acchidraiù suparékñitaiù |
mantribhir dhäryate räjyaà sustambhair iva mandiram ||137||
tathä ca—
mantriëäà bhinna-sandhäne bhiñajäà sännipätike |
karmaëi vyajyate prajïä svasthe ko vä na paëòitaù ||138||
damanako’pi taà praëamya saàjévaka-sakäça prasthitaù saharñam acintayat— aho prasäda-saàmukhé naù svämé vacana-vaçagaç ca saàvåttaù | tan nästi dhanyataro mama | uktaà ca—
amåtaà çiçire vahnir amåtaà priya-darçanam |
amåtaà räja-saàmänam amåtaà kñéra-bhojanam ||139||
atha saàjévaka-sakäçam äsädya sa-praçrayam uväca—bho mitra prärthito’sau mayä bhavad-arthe svämy-abhaya-pradänam | tad-viçrabdhaà gamyatäm iti | paraà tvayä räja-prasädam äsädya mayä saha samaya-dharmeëa vartitavyam | na garvam äsädya sva-prabhutayä vicaraëéyam | aham api tava saìketena sarvä räjya-dhuram amätya-padavém äçrityoddhariñyämi | evaà kåte dvayor apy ävayo räja-lakñmé-bhägyä bhaviñyati | yataù—
äkheöakasya dharmeëa vibhaväù syur vaçe nèëäm |
nå-prajäù prerayaty eko hanty anyo’tra mågän iva ||140 ||
tathä ca—
yo na püjayate garväd uttamädhama-madhyamän |
nåpäsannän sa mänyo’pi bhraçyate dantilo yathä ||141 ||
saàjévaka äha—katham etat ? so’bravét—
kathä 3
dantila-gorambha-kathä
asty atra dharätale vardhamänaà näma nagaram | tatra dantilo näma nänä-bhäëòa-patiù sakala-pura-näyakaù prativasati sma | tena pura-käryaà nåpa-käryaà ca kurvatä tuñöià nétäs tat-pura-väsino lokä nåpatiç ca | kià bahunä, na ko’pi tädåk kenäpi caturo dåñöo çruto vä | athavä satyam etad uktam—
narapati-hita-kartä dveñyatäà yäti loke
janapada-hita-kartä tyajyate pärthivendraiù |
iti mahati virodhe vartamäne samäne
nåpati-jana-padänäà durlabhaù kärya-kartä ||142||
athaivaà gacchati käle dantilasya kadäcid vivähaù sampravåttaù | tatra tena sarve pura-niväsino räja-saànidhi-lokäç ca sammäna-puraùsaram ämantrya bhojitä vasträdibhiù sat-kåtäç ca | tato vivähänantaraà räjä säntaùpuraù sva-gåham änéyäbhyarcitaù | atha tasya nåpater gåha-sammärjana-kartä gorambho näma räja-sevako gåhäyäto’pi tenänucita-sthäna upaviñöo’vajïäyärdha-candraà dattvä niùsäritaù | so’pi tataù prabhåti niçvasann apamänän na räträv apy adhiçete | kathaà mayä tasya bhäëòapate räja-prasäda-häniù kartavyä iti cintayann äste | athavä kim anena våthä çaréra-çoñaëena | na kiàcin mayä tasyäpakartuà çakyam iti | athavä sädhv idam ucyate—
yo hy apakartum açaktaù kupyati
kim asau naro’tra nirlajjaù |
utpatito’pi hi caëakaù çaktaù
kià bhräñörakaà bhaìktum ||143||
atha kadäcit pratyüñe yoga-nidräà gatasya räjïaù çayyänte märjanaà kurvann idam äha—aho dantilasya mahad dåptatvaà yad räja-mahiñém äliìgati |
tac chrutvä räjä sa-sambhramam utthäya tam uväca—bho bho gorambha | satyam etat yat tvayä jalpitam | kià dantilena samäliìgitä iti |
gorambhaù präha—deva ! rätri-jägaraëena dyütäsaktasya me balän nidrä samäyätä | tan na vedmi kià mayäbhihitam | räjä serñyaà sva-gatam—eña tävad asmad-gåhe’pratihata-gatis tathä dantilo’pi | tat kadäcid anena devé samäliìgyamänä dåñöä bhaviñyati | tenedam abhihitam | uktaà ca—
yad väïchati divä martyo vékñate vä karoti vä |
tat svapne’pi tad-abhyäsäd brüte vätha karoti vä ||144||
tathä ca—
çubhaà vä yadi päpaà yan nèëäà hådi saàsthitam |
sugüòham api taj jïeyaà svapna-väkyät tathä madät ||145||
athavä stréëäà viñaye ko’tra sandehaù |
jalpanti särdham anyena paçyanty anyaà sa-vibhramäù |
håd-gataà cintayanty anyaà priyaù ko näma yoñitäm ||146||
anyac ca—
ekena smita-päöalädhara-ruco jalpanty analpäkñaraà vékñante’nyam itaù sphuöat-kumudiné-phullollasal-locanäù |
dürodära-caritra-citra-vibhavaà dhyäyanti cänyaà dhiyä kenetthaà paramärthato’rthavad iva premästi väma-bhruväm ||147||
tathä ca—
nägnis tåpyati käñöhänäà näpagänäà mahodadhiù |
näntakaù sarva-bhütänäà na puàsäà väma-locanä ||148||
raho nästi kñaëo nästi nästi prärthayitä naraù |
tena närada näréëäà satétvam upajäyate ||149||
yo mohän manyate müòho rakteyaà mama käminé |
sa tasyä vaçago nityaà bhavet kréòä-çakuntavat ||150||
täsäà väkyäni kåtyäni svalpäni sugurüëy api |
karoti saù kåtair loke laghutvaà yäti sarvataù ||151||
striyaà ca yaù prärthayate sannikarñaà ca gacchati |
éñac ca kurute seväà tam evecchanti yoñitaù ||152||
anarthitvän manuñyäëäà bhayät parijanasya ca |
maryädäyäm amaryädäù striyas tiñöhanti sarvadä ||153||
näsäà kaçcid agamyo’sti näsäà ca vayasi sthitiù |
virüpaà rüpavantaà vä pumän ity eva bhujyate ||154||
rakto hi jäyate bhogyo näréëäà çäöikä yathä |
ghåñyante yo daçälambé nitambe viniveçitaù ||155||
alaktiko yathä rakto niñpéòya puruñas tathä |
abaläbhir baläd raktaù päda-müle nipätyate ||156||
evaà sa räjä bahuvidhaà vilapya tat-prabhåti dantilasya prasäda-paräìmukhaù saàjätaù | kià bahunä räja-dvära-praveço’pi tasya niväritaù | dantilo’py akasmäd eva prasäda-paräìmukham avanipatim avalokya cintayämäsa—aho sädhu cedam ucyate—
ko’rthän präpya na garvito viñayiëaù kasyäpado’staà gatäù
strébhiù kasya na khaëòitaà bhuvi manaù ko nämä räjïäà priyaù |
kaù kälasya na gocaräntara-gataù ko’rthé gato gauravaà
ko vä durjana-väguräsu patitaù kñemeëa yätaù pumän ||157||
tathä ca—
käke çaucaà dyüta-käreñu satyaà sarpe kñäntiù stréñu kämopaçäntiù |
klébe dhairyaà madyape tattva-cintä räjä mitraà kena dåñöaà çrutaà vä ||158||
aparaà mayäsya bhüpater athavänyasyäpi kasyacid räja-sambandhinaù svapne’pi näniñöaà kåtam | tat kim etat-paräìmukho mäà prati bhüpatiù iti |
evaà taà dantilaà kadäcid räja-dväre viñkambhitaà vilokya saàmärjana-kartä gorambho vihasya dvärapälän idam üce—bho bho dvärapäläù ! räja-prasädädhiñöhito’yaà dantilaù svayaà nigrahänugraha-kartä ca | tad anena niväritena yathähaà tathä yüyam apy ardha-candra-bhäjino bhaviñyatha | tac chrutvä dantilaç cintayämäsa—nünam idam asya gorambhasya ceñöitam | athavä sädhv idam ucyate—
akuléno’pi mürkho’pi bhüpälaà yo’tra sevate |
api saàmänahéno’pi sa sarvatra prapüjyate ||159||
api käpuruño bhéruù syäc cen nåpati-sevakaù |
tathäpi na paräbhütià janäd äpnoti mänavaù ||160||
evaà sa bahu-vidhaà vilapya vilakña-manäù sodvego gata-prabhävaù sva-gåhaà niçämukhe gorambham ähüya vastra-yugalena saàmänyedam uväca—bhadra ! mayä na tadä tvaà räga-vaçän niùsäritaù | yatas tvaà brähmaëänäm agrato’nucita-sthäne samupaviñöo dåñöa ity apamänitaù | tat kñamyatäm |
so’pi svarga-räjyopamaà tad-vastra-yugalam äsädya paraà paritoñaà gatvä tam uväca—bhoù çreñöhin ! kñäntaà mayä te tat | tad asya saàmänasya kåte paçya me buddhi-prabhävaà räja-prasädaà ca | evam uktvä saparitoñaà niñkräntaù | sädhu cedam ucyate—
stokenonnatim äyäti stokenäyäty adho-gatim |
aho sasadåço ceñöä tuläyañöeù khalasya ca ||161||
tataç cänye-dyuù sa gorambho räja-kule gatvä yoga-nidräà gatasya bhüpateù saàmärjana-kriyäà kurvann idam äha—aho aviveko’smad-bhüpateù | yat puréñotsargam äcaraàç carbhaöé-bhakñaëaà karoti |
tac chrutvä räjä sa-vismayaà tam uväca—re re gorambha ! kim aprastutaà lapasi | gåha-karmakaraà matvä tväà na vyäpädayämi | kià tvayä kadäcid aham evaàvidhaà karma samäcaran dåñöaù ?
so’bravét—dyütäsaktasya rätri-jägaraëena saàmärjanaà kurväëasya mama balän nidrä samäyätä | tayädhiñöhitena mayä kiàcij jalpitam | tan na vedmi | tat prasädaà karotu svämé nidrä-paravaçasya iti |
evaà çrutvä räjä cintitavän—yan mayä janmäntare puréñotsargaà kurvatä kadäpi cirbhaöikä na bhakñitä | tad yathäyaà vyatikaro’sambhävyo mamänena müòhena vyähåtaù | tathä dantilasyäpéti niçcayaù | tan mayä na yuktaà kåtaà yat sa varäkaù saàmänena viyojitaù | na tädåk-puruñäëäm evaàvidhaà ceñöitaà sambhävyate | tad-abhävena räja-kåtyäni paura-kåtyäni na sarväëi çithilatäà vrajanti |
evam anekadhä vimåçya dantilaà samähüya nijäìga-vasträbharaëädibhiù saàyojya svädhikäre niyojayämäsa | ato’haà bravémi yo na püjayate garvät iti |
saàjévaka äha—bhadra evam evaitat | yad bhavatäbhihitaà tad eva mayä kartavyam iti | evam abhihite damanakas tam ädäya piìgalaka-sakäçam agamat | äha ca—deva eña mayänétaù sa saàjévakaù | adhunä devaù pramäëam | saàjévako’pi taà sädaraà praëamyägrataù sa-vinayaà sthitaù | piìgalako’pi tasya pénäyata-kakudmato nakha-kuliçälaàkåtaà dakñiëa-päëim upari dattvä mäna-puraùsaram uväca—api çivaà bhavataù | kutas tvam asmin vane vijane samäyäto’si ?
tenäpy ätmaka-våttäntaù kathitaù | yathä vardhamänena saha viyogaù saàjätas tathä sarvaà niveditam | tac chrutvä piìgalakaù sädarataraà tam uväca—vayasya na bhetavyam | mad-
bhuja-païjara-parirakñitena yathecchaà tvayädhunä vartitavyam | anyac ca nityaà mat-samépa-vartinä bhävyam | yataù käraëäd bahv-apäyaà raudra-sattva-niñevitaà vanaà gurüëäm api sattvänäm asevyam | kutaù çañpa-bhojinäm |
evam uktvä sakala-måga-parivåto yamunä-kaccham avatéryodaka-grahaëaà kåtvä svecchayä tad eva vanaà praviñöaù | tataç ca karakaöa-damanaka-nikñipta-räjya-bhäraù saàjévikena saha subhäñita-goñöhém anubhavann äste | athavä sädhv idam ucyate—
yadåcchayäpy upanataà sakåt sajjana-saìgatam |
bhavaty ajaram atyantaà näbhyäsa-kramam ékñate ||162||
saàjévakenäpy aneka-çästrävagähanäd utpanna-buddhi-prägalbhyena stokair evähobhir müòha-matiù piìgalako dhémäàs tathä kåto yathäraëya-dharmäd viyojya grämya-dharmeñu niyojitaù | kià bahunä pratyahaà piìgalaka-saàjévakäv eva kevalaà rahasi mantrayataù | çeñaù sarvo’pi måga-jano dürébhütas tiñöhati | karaöaka-damanakäv api praveçaà na labhete | anyac ca siàha-paräkramäbhävät sarvo’pi måga-janas tau ca çågälau kñudhä-vyädhi-bädhitä ekäà diçam äçritya sthitäù |
uktaà ca—
phala-hénaà nåpaà bhåtyäù kulénam api connatam |
santy ajyäny atra gacchanti çuñkaà våkñam iväëòajäù ||163||
tathä ca—
api saàmäna-saàyuktäù kulénä bhakti-tat-paräù |
våtti-bhaìgän mahépälaà tyajanty eva hi sevakäù ||164||
anyac ca—
kälätikramaëaà våtteryo na kurvéta bhüpatiù |
kadäcit taà na muïcanti bhartsitä api sevakäù ||165||
tathä ca kevalaà sevakä itthambhütä yävat samastam apy etaj jagat parasparaà bhakñaëärthaà sämädibhir upäyais tiñöhati | tad yathä—
deçänäm upari kñmäbhåd äturäëäà cikitsakäù |
vaëijo grähakäëäà ca mürkhäëäm api paëòitäù ||166||
pramädinäà tathä caurä bhikñukä gåha-medhinäm |
gaëikäù käminäà caiva sarva-lokasya çilpinaù ||167||
sämädi-sajjitaiù päçaiù pratékñante divä-niçam |
upajévanti çaktyä hi jalajä jaladän iva ||168||
athavä sädhv idam ucyate—
sarpäëäà ca khalänäà ca para-dravyäpahäriëäm |
abhipräyä na sidhyanti tenedaà vartate jagat ||169||
attuà väïchati çämbhavo gaëapater äkhuà kñudhärtaù phaëé
taà ca krauïca-ripoù çikhé giri-sutä-siàho’pi nägäçanam |
itthaà yatra parigrahasya ghaöanä çambhor api syäd gåhe
taträpy asya kathaà na bhävi jagato yasmät svarüpaà hi tat ||170||
tataù svämi-prasäda-rahitau kñut-kñäma-kaëöhau parasparaà karaöaka-damanakau mantrayete | tatra damanako brüte—ärya karaöaka | äväà tävad apradhänatäà gatau | eña piìgalakaù saàjévakänuraktaù sva-vyäpära-paräìmukhaù saàjätaù | sarvo’pi parijano gataù | tat kià kriyate |
karaöaka äha—yadyapi tvadéya-vacanaà na karoti tathäpi svämé sva-doña-näçäya väcyaù | uktaà ca—
açånvann api boddhavyo mantribhiù påthivé-patiù |
yathä sva-doña-näçäya vidureëämbikäsutaù ||171||
tathä ca—
madonmattasya bhüpasya kuïjarasya ca gacchataù |
unmärgaà väcyatäà yänti mahämäträù samépagäù ||172||
tat tvayaiña çañpa-bhojé sväminaù sakäçam änétaù | tat svahastenäìgäräù karñitäù |
damanaka äha—satyam etat | mamäyaà doñaù | na sväminaù | uktaà ca—
jambüko huòu-yuddhena vayaà cäñäòha-bhütinä |
dütikä para-käryeëa trayo doñäù svayaà kåtäù ||173||
karaöaka äha—katham etat ?
so’bravét—
kathä 4
devaçarma-parivräjaka-kathä
asti kasmiàçcid vivikta-pradeçe maöhäyatanam | tatra deva-çarmä näma parivräjakaù partivasati sma | tasyäneka-sädhu-jana-datta-sükñma-vastra-vikraya-vaçät kälena mahaté vitta-mäträ saïjätä | tataù sa na kasyacid viçvasiti | naktaà dinaà kakñäntarät täà mäträà na muïcati | athavä sädhu cedam ucyate—
arthänäm arjane duùkham arjitänäà ca rakñaëe |
näçe duùkhaà vyaye duùkhaà dhig arthäù kañöa-saàçrayäù ||174||
athäñäòha-bhütir näma para-vittäpahäré dhürtas täm artha-mäträà tasya kakñäntara-gatäà lakñayitvä vyacintayat—kathaà mayäsyeyam artha-mäträ hartavyä iti |
tad atra maöhe tävad dåòha-çilä-saïcaya-vaçäd bhitti-bhedo na bhavati | uccaistaratväc ca dväre praveço na syät | tad enaà mäyä-vacanair viçväsyähaà chätratäà vrajämi yena sa viçvastaù kadäcid viçväsam eti | uktaà ca—
nispåho nädhikäré syän näkämé maëòana-priyaù |
nävidagdhaù priyaà brüyät sphuöa-vaktä na vaïcakaù ||175||
evaà niçcitya tasyäntikam upagamya—oà namaù çiväya—iti proccärya säñöäìgaà praëamya ca sa-praçrayam uväca—bhagavan asäraù saàsäro’yam | giri-nadé-vegopamaà yauvanam | tåëägni-samaà jévitam | çarad-abhra-cchäyä-sadåçä bhogäù svapna-sadåço mitra-putra-kalatra-bhåtya-varga-sambandhaù | evaà mayä samyak parijïätam | tat kià kurvato me saàsära-samudrottaraëaà bhaviñyati |
tac chrutvä deva-çarmä sädaram äha—vatsa ! dhanyo’si yat prathame vayasy evaà virakté-bhävaù | uktaà ca—
pürvaà vayasi yaù çäntaù sa çänta iti me matiù |
dhätuñu kñéyamäëeñu çamaù kasya na jäyate ||176||
ädau citte tataù käye satäà saàjäyate jarä |
asatäà ca punaù käye naiva citte kadäcana ||177||
yac ca mäà saàsära-sägarottaraëopäyaà påcchasi | tac chrüyatäm—
çüdro vä yadi vänyo’pi caëòälo’pi jaöädharaù |
dékñitaù çiva-mantreëa sa bhasmäìgé çivo bhavet ||178||
ñaò-akñareëa mantreëa puñpam ekam api svayam |
liìgasya mürdhni yo dadyän na sa bhüyo’bhijäyate ||179||
tac chrutväñäòha-bhütis tat-pädau gåhétvä sa-praçrayam idam äha—bhagavan, tarhi dékñayä me’nugrahaà kuru |
devaçarmä äha—vatsa anugrahaà te kariñyämi | parantu rätrau tvayä maöha-madhye na praveñöavyam | yat-käraëaà niùsaìgatä yaténäà praçasyate tava ca mamäpi ca | uktaà ca—
durmanträn nåpatir vinaçyati yatiù saìgät suto lälasäd
vipro’nadhyayanät kulaà kutanayäc chélaà khalopäsanät |
maitré cäpraëayät samåddhir anayät snehaù praväsäçrayät
stré garväd anavekñaëäd api kåñis tyägät pramädäd dhanam ||180||
tat tvayä vrata-grahaëänantaraà maöha-dväre tåëa-kuöérake çayitavyam iti |
sa äha—bhagavan ! bhavad-ädeçaù pramäëam | paratra hi tena me prayojanam |
atha kåta-çayana-samayaà devaçarma-nigrahaà kåtvä çästrokta-vidhinä çiñyatäm anayat | so’pi hasta-pädävamardanädi-paricaryayä taà paritoñam anayat | punas tathäpi muniù
kakñäntarän mäträà na muïcati | athaivaà gacchati käle äñäòha-bhütiç cintayämäsa—aho, na kathaïcid eña me viçväsam ägacchati | tat kià diväpi çastreëa märayämi, kià vä viñaà prayacchämi ? kià vä paçu-dharmeëa vyäpädayämi ? iti |
evaà cintayatas tasya devaçarmaëo’pi çiñya-putraù kaçcid grämäd ämantraëärthaà samäyätaù | präha ca—bhagavan, paviträropaëa-kåte mama gåham ägamyatäm iti |
tac chrutvä devaçarmäñäòhabhütinä saha prahåñöa-manäù prasthitaù | athaivaà tasya gacchato’gre käcin nadé samäyätä | täà dåñövä mäträà kakñäntaräd avatärya kanthä-madhye suguptäà nidhäya snätvä devärcanaà vidhäya tad-anantaram äñäòhabhütim idam äha—bho äñäòhabhüte ! yävad ahaà puréñotsargaà kåtvä samägacchämi, tävad eñä kanthä yogeçvarasya svävadhänatayä rakñaëéyä | ity uktvä gataù |
äñäòhabhütir api tasminn adarçané-bhüte mäträm ädäya satvaraà prasthitaù | devaçarmäpi chätra-guëänuraïjita-manäù suviçvasto yävad upaviñöas tiñöhati tävat suvarëa-roma-deha-yütha-madhye huòu-yuddham apaçyat | atha roña-vaçäd dhuòu-yugalasya düram apasaraëaà kåtvä bhüyo’pi samupetya lälaöa-paööäbhyäà praharato bhüri rudhiraà patati | tac ca jambüko jihvä-laulyena raìga-bhümià präveçyäsvädayati | devaçarmäpi tad älokya vyacintayat—aho manda-matir ayaà jambükaù | yadi katham apy anayoù saìghaööe patiñyati tan nünaà måtyum aväpsyatéti vitarkayämi |
kñaëäntare ca tathaiva raktäsvädana-laulyän madhye praviçaàs tayoù çiraù-sampäte patiot måtaç ca çågälaù | devaçarmäpi taà çocamäno mäträm uddiçya çanaiù çanaiù prasthito yävad äñäòhabhütià na paçyati tataç cautsukyena çaucaà vidhäya yävat kanthäm älokayati tävan mäträà na paçyati | tataç ca—hä hä muñito’smi iti jalpan påthivé-tale mürcchayä nipapäta | tataù kñaëäc cetanäà labdhvä bhüyo’pi samutthäya phütkartum ärabdhaù—bho äñäòhabhüte ! kva mäà vaïcayitvä gato’si ? tad dehi me prativacanam |
evaà bahu vilapya tasya pada-paddhatim anveñayan çanaiù çanaiù prasthitaù | athaiva gacchan säyantana-samaye kaïcid grämam äsasäda | atha tasmäd grämät kaçcit kaulikaù sabhärhyo madya-päna-kåte samépa-vartini nagare prasthitaù | devaçarmäpi tam älokya proväca—bho bhadra vayaà süryoòhä atithayas taväntikaà präptäù | na kam apy atra gräme jänémaù | tad gåhyatäm atithi-dharmaù | uktaà ca—
sampräpto yo’tithiù säyaà süryoòhe gåha-medhinäm |
püjayä tasya devatvaà prayänti gåha-medhinaù ||181||
tathä ca—
tåëäni bhümir udakaà väk-caturthé ca sünåtä |
satäm etäni harmyeñu nocchidyante kadäcana ||182||
svägatenägnayas tåptä äsanena çatakratuù |
päda-çaucena pitaraù arghäc chambhus tathätitheù ||183||
kauliko’pi tac chrutvä bhäryäm äha—priye, gaccha tv atithim ädäya gåhaà prati päda-çauca-bhojana-çayanädibhiù satkåtya tvaà tatraiva tiñöha | ahaà tava kåte prabhüta-madyam
äneñyämi | evam uktvä prasthitaù | säpi bhäryä puàçcalé tam ädäya prahasita-vadanä devadattaà manasi dhyäyanté gåhaà prati pratasthe | athavä sädhu cedam ucyate—
durdivase ghana-timire duùsaïcäräsu nagara-véthéñu |
patyur videça-gamane parama-sukhaà jaghana-capaläyäù ||184||
tathä ca—
paryaìkeñv ästaraëaà patim anukülaà manoharaà çayanam |
tåëam iva laghu manyante käminyaç caurya-rata-lubdhäù ||185||
tathä ca—
kelià pradahati lajjä çåìgäro’sthéni cäöavaù kaöavaù |
vandha-trayäù paritoño na kiàcid iñöaà bhavet patyau ||186||
kula-patanaà jana-garhäà bandhanam api jévitavya-sandeham |
aìgékaroti kulaöä satataà para-puruña-saàsaktä ||187||
atha kaulika-bhäryä gåhaà gatvä deva-çarmaëe gatästaraëaà bhagnäà ca khaöväà samarpyedam äha—bho bhagavan ! yävad ahaà sva-sakhéà grämäd abhyägatäà sambhävya drutam ägacchämi tävat tvayä mad-gåhe’pramattena bhävyam |
evam abhidhäya çåìgära-vidhià vidhäya yävad-devadattam uddiçya vrajati tävat tad-bhartä saàmukho mada-vihvaläìgo mukta-keçaù pade pade praskhalan gåhéta-madya-bhäëòaù samabhyeti | taà ca dåñövä sä drutataraà vyäghuöya sva-gåhaà praviçya nukta-çåìgära-veçä yathä-pürvam abhavat | kauliko’pi täà paläyamänäà kåtädbhuta-çåìgäräà vilokya präg eva karëa-paramparayä tasyäù çrutävapaväda-kñubhita-hådayaù sväkäraà nigühamänaù sadaiväste | tataç ca tathävidhaà ceñöitam avalokya dåñöa-pratyayaù krodha-vaçago gåhaà praviçya täm uväca—äù päpe puàçcali ! kva prasthitäsi ?
sä proväca—ahaà tvat-sakäçäd ägatä na kutracid api nirgatä | tat kathaà madya-päna-vaçäd aprastutaà vadasi ? athavä sädhv idam ucyate—
vaikalyaà dharaëé-pätam ayathocita-jalpanam |
saànipätasya cihnäni madyaà sarväëi darçayet ||188||
kara-spando’mbara-tyägas tejo-häniù sarägatä |
väruëé-saìgajävasthä bhänunäpy anubhüyate ||189||
so’pi tac chrutvä pratiküla-vacanaà veça-viparyayaà cävalokya tam äha—puàçcali ! cira-kälaà çruto mayä taväpavädaù | tad adya svayaà saïjäta-pratyayas tava yathocitaà nigrahaà karomi | ity abhidhäya laguòa-prahärais täà jarjarita-dehäà vidhäya sthüëayä saha dåòha-bandhanena baddhvä so’pi mada-vihvalo vijïäya täà gatvedam äha—sakhi ! sa devadattas tasmin sthäne tväà pratékñate | tac chéghram ägamyatäm iti |
sä cäha—paçya mamävasthäm | tat kathaà gacchämi ? tad gatvä brühi taà käminaà yad asyäà rätrau na tvayä saha samägamaù |
näpité präha—sakhi, mä maivaà vada | näyaà kulaöä-dharmaù | uktaà ca—
viñama-stha-svädu-phala-grahaëa-vyavasäya-niçcayo yeñäm |
uñöräëäm iva teñäà manye’haà çaàsitaà janma ||190||
tathä ca—
sandigdhe para-loke janäpaväde ca jagati bahu-citre |
svädhéne para-ramaëe dhanyäs täruëya-phala-bhäjaù ||191||
anyac ca—
yadi bhavati deva-yogät pumän virüpo’pi bandhako rahasi |
na tu kåcchräd api bhadraà nija-käntaà sä bhajaty eva ||192||
säbravét—yady evaà tarhi kathaya kathaà dåòha-bandhana-baddhä saté tatra gacchämi | sannihitaç cäyaà päpätmä mat-patiù |
näpity äha—sakhi, mada-vihvalo’yaà sürya-kara-spåñöaù prabodhaà yäsyati | tad ahaà tvam unmocayämi | mäm ätma-sthäne baddhvä drutataraà deva-dattaà sambhävyägaccha |
säbravét—evam astu iti |
tad anu sä näpité täà sva-sakhéà bandhanäd vimocya tasyäù sthäne yathä-pürvam ätmänaà baddhvä täà devadatta-sakäçe saìketa-sthänaà preñitavaté | tathänuñöhite kaulikaù kasmiàçcit kñaëe samutthäya kiàcid gata-kopo vimadas täm äha—he paruña-vädini ! yad adya-prabhåti gåhän niñkramaëaà na karoñi, na ca paruñaà vadasi, tatas tväm unmocayämi |
näpity api svara-bheda-bhayäd yävan na kiàcid üce, tävat so’pi bhüyo bhüyas täà tad eväha | atha sä yävat pratyuttaraà kim api na dadau, tävat sa prakupitas tékñëa-çastram ädäya näsikäm acchinat | äha ca—re puàçcali ! tiñöhedäném | tväà bhüyas toñayiñyämi | iti jalpan punar api nidrä-vaçam agät |
devaçarmäpi vitta-näçät kñutkñäma-kaëöho nañöa-nidras tat sarvaà stré-caritram apaçyat | säpi kaulika-bhäryä yathecchayä devadattena saha surata-sukham anubhüya kasmiàçcit kñaëe sva-gåham ägataya täà näpitém idam äha—ayi ! çivaà bhavatyäù | näyaà päpätmä mama gatäyä utthitaù |
näpity äha—çivaà näsikayä vinä çeñasya çarérasya | tad drutaà täà mocaya bandhanäd yävan näyaà mäà paçyati, yena sva-gåhaà gacchämi |
tathänuñöhite bhüyo’pi kaulika utthäya täm äha—puàçcali ! kim adyäpi na vadasi ? kià bhüyo’py ato duñöataraà nigrahaà karëa-cchedena karomi ?
atha sä sa-kopaà sädhikñepam idam äha—dhiì mahä-müòha ! ko mäà mahä-satéà dharñayituà vyaìgayituà vä samarthaù ? tac chåëvantu sarve’pi loka-päläù |
äditya-candra-hari-çaàkara-väsavädyäù
çaktä na jetum atiduùkha-karäëi yäni |
tänéndriyäëi balavanti sudurjayäni
ye nirjayanti bhuvane balinas ta eke ||193||
tad yadi mama satétvam asti, manasäpi para-puruño näbhilañitaù, tato devä bhüyo’pi me näsikäà tädåg-rüpäkñatäà kurvantu | athavä yadi mama citte para-puruñasya bhräntir api bhavati, mäà bhasmasän nayantu | evam uktvä bhüyo’pi tam äha—bho durätman ! paçya me satétva-prabhäveëa tädåçy eva näsikä saàvåttä |
athäsäv ulmukam ädäya yävat paçyati, tävat tad-rüpäà näsikäà ca bhütale rakta-pravähaà ca mahäntam apaçyat | atha sa vismita-manäs täà bandhanäd vimucya çayyäyäm äropya ca cäöu-çataiù paryatoñayat | devaçarmäpi taà sarva-våttäntam älokya vismita-manä idam äha—
çambarasya ca yä mäyä yä mäyä namucer api |
baleù kumbhénasaç caiva sarväs tä yoñito viduù ||194||
hasantaà prahasanty etä rudantaà prarudanty api |
apriyaà priya-väkyaiç ca gåhëanti käla-yogataù ||195||
uçanä veda yac chästraà yac ca veda båhaspatiù |
stré-buddhyä na viçiñyete täù sma rakñyäù kathaà naraiù ||196||
anåtaà satyam ity ähuù satyaà cäpi tathänåtam |
iti yäs täù kathaà véra saàrakñyäù puruñair iha ||197||
anyaträpy uktam—
nätiprasaìgaù pramadäsu käryo
necched balaà stréñu vivardhamänam |
atiprasaktaiù puruñair yatas täù
kréòanti käkair iva lüna-pakñaiù ||198||
sumukhena vadanti vagunä praharanty eva çitena cetasä |
madhu tiñöhati väci yoñitäà hådaye hälähalaà mahad-viñam ||199||
ata eva nipéyate’dharo hådayaà muñöibhir eva täòyate |
puruñaiù sukha-leça-vaïcitair madhu-lubdhaiù kamalaà yathälibhiù ||200||
api ca—
ävartaù saàçayänäm avinaya-bhavanaà pattanaà sähasänäà doñäëäà saànidhänaà kapaöa-çata-mayaà kñetram apratyayänäm |
svarga-dvärasya vighnaà naraka-pura-mukhaà sarva-mäyä-karaëòaà stré-yantraà kena såñöaà viñam amåta-mayaà präëi-lokasya päçaù ||201||
kärkaçyaà stanayor dåços taralatälékaà mukhe çläghyate kauöilyaà kaca-saàcaye ca vacane mändyaà trike sthülatä |
bhérutvaà hådaye sadaiva kathitaà mäyä-prayogaù priye yäsäà doña-gaëo guëo måga-dåçäà täù syur naräëäà priyäù ||202||
etä hasanti ca rudanti ca kärya-hetor
viçväsayanti ca paraà na ca viçvasanti |
tasmän nareëa kula-çéla-samanvitena näryaù çmaçäna-ghaöikä iva varjanéyäù ||203||
tasmän nareëa kulaçélavatä sadaiva
näryaù çmaçäna-vaöikä iva varjanéyäù |
vyakérëa-kesara-karäla-mukhä mågendrä
nägäç ca bhüri-mada-räja-viräjamänäù ||204||
kurvanti tävat prathamaà priyäëi
yävan na jänanti naraà prasaktam |
jïätvä ca taà manmatha-päça-baddhaà
grastämiñaà ménam ivoddharanti ||205||
samudra-vécéva cala-svabhäväù
sandhyäbhra-rekheva muhürta-rägäù |
striyaù kåtärthäù puruñaà nirarthaà
niñpéòotälaktakavat tyajanti ||206||
anåtaà sähasaà mäyä mürkhatvam atilubdhatä |
açaucaà nirdayatvaà ca stréëäà doñäù svabhävajäù ||207||
sammohayantimadayanti viòambayanti
nirbhartsayanti ramayanti viñädayanti |
etäù praviçya saralaà hådayaà naräëäà
kià vä na väma-nayanä na samäcaranti ||208||
antar-viña-mayä hy etä bahiç caiva manoramäù |
guïjä-phala-samäkärä yoñitaù kena nirmitäù ||209||
evaà cintayatas tasya parivräjakasya sä niçä mahatä kåcchreëäticakräma | sä ca dütikä chinna-näsikä sva-gåhaà gatvä cintayämäsa—kim idänéà kartavyam ? katham etan mahac-chidraà sthagayitavyam ?
atha tasyä evaà vicintayantyä bhartä kärya-vaçäd räja-kule paryuñitaù pratyüñe ca sva-gåham abhyupetya dvära-deça-stho vividha-paura-kåtyotsukatayä täm äha—bhadre çéghram änéyatäà kñura-bhäëòaà yena kñaura-karma-karaëäya gacchämi |
säpi chinnanäsikä gåha-madhya-sthitaiva kärya-karaëäpekñayä kñura-bhäëòät kñuram ekaà samäkåñya tasyäbhimukhaà preñayämäsa | näpito’py utsukatayä tam ekaà kñuram avalokya kopäviñöaù san tad-abhimukham eva taà kñuraà prähiëot | etasminn antare sä duñöordhva-bähü vidhäya phutakartu-manä gåhän niçcakräma | aho paçyata päpenänena mama sad-äcära-vartinyäù näsikä-cchedo vihitaù | tat-pariträyatäà pariträyatäm |
aträntare räja-puruñäù samabhyetya taà näpitaà laguòa-prahärair jarjarékåtya dåòha-bandhanair baddhvä tayä chinnanäsikayä saha dharmädhikaraëa-sthänaà nétvä sabhyän ücuù—çåëvantu bhavantaù sabhäsadaù | anena näpitenäparädhaà vinä stré-ratnam etad vyaìgitam | tad asya yad yujyate tat kriyatäm |
ity abhihite sabhyä ücuù—re näpita ! kim-arthaà tvayä bhäryä vyaìgitä | kim anayä para-puruño’bhilañitaù | unta svit präëa-drohaù kåtaù, kià vä caurya-karmäcaritam | tat kathyatäm asyä aparädhaù ?
näpito’pi prahära-péòita-tanur vaktuà na çaçäka | atha taà tüñëéàbhütaà dåñövä punar ücuù—aho, satyam etad räja-puruñäëäà vacaù | päpätmäyam | aneneyaà nirdoñä varäké düñitä | uktaà ca—
bhinna-svara-mukha-varëaù çaìkita-dåñöiù samutpatita-tejäù |
bhavati hi päpaà kåtvä sva-karma-santräsitaù puruñaù ||210||
tathä ca—
äyäti skhalitaiù pädair mukha-vaivarëya-saàyutaù |
laläöa-sveda-bhäg bhüri-gadgadaà bhäñate vacaù ||211||
adho-dåñöir vadet kåtvä päpaà präptaù sabhäà naraù |
tasmäd yatnät parijïeyäç cihnair etair vicakñaëaiù ||212||
anyac ca—
prasanna-vadano dåñöaù spañöa-väkyaù saroña-dåk |
sabhäyäà vakti sämarñaà sävañöambho naraù çuciù ||213||
tad eña duñöa-caritra-lakñaëo dåçyate | stré-dharñaëäd vadhya iti | tac chüléyäm äropyatäm iti |
atha vadhya-sthäne néyamänaà tam avalokya deva-çarmä tän dharmädhikåtän gatvä proväca—bho bhoù, anyänyenaiña varäko vadhyate näpitaù | sädhu-samäcära eñaù | tac chrüyatäà me väkyam—jambüko huòu-yuddhena iti |
atha te sabhyä ücuù—bho bhagavan ! katham etat ?
tato devaçarmä teñäà trayäëäm api våttäntaà vistareëäkathayat | tad äkarëya suvismita-manasas te näpitaà vimocya mithaù procuù—aho !
avadhyä brähmaëä gävo striyo bäläç ca jïätayaù |
yeñäà cännäni bhuïjéta ye ca syuù çaraëägatäù ||214||
tad asyä näsikä-cchedaù sva-karmaëä hi saàvåttaù | tato räja-nigrahas tu karëa-cchedaù käryaù | tathänuñöhite devaçarmäpi vitta-näça-samudbhüta-çoka-rahitaù punar api svakéyaà maöhäyatanaà jagäma | ato’haà bravémi—jambüko huòu-yuddhena (1.174) iti |
karaöaka äha—evaà-vidhe vyatikare kià kartavyam ävayoù ?
damanako’bravét—evaà-vidhe’pi samaye mama buddhi-sphuraëaà bhaviñyati, yena saïjévakaà prabhor viçleñayiñyämi | uktaà ca, yataù—
ekaà hanyän na vä hanyäd iñuù kñipto dhanuñmatä |
präjïena tu matiù kñiptä hanyäd garbha-gatän api ||215||
tad ahaà mäyä-prapaïcena guptam äçritya taà sphoöayiñyämi |
karaöaka äha—bhadra, yadi katham api tava mäyä-praveçaà piìgalako jïäsyati, saïjévako vä tadä nünaà vighäta eva |
so’bravét—täta, maivaà vada | güòha-buddhibhir äpat-käle vidhure’pi daive buddhiù prayoktavyä | nodyamas tyäjyaù | kadäcid ghuëäkñara-nyäyena buddheù sämräjyaà bhavati | uktaà ca—
tyäjyaà na dhairyaà vidhure’pi daive
dhairyät kadäcit sthitm äpnuyät saù |
yäte samudre’pi hi pota-bhaìge
säàyätriko väïchati karma eva ||216||
tathä ca—
udyoginaà satatam atra sameti lakñmér
daivaà hi daivam iti käpuruñä vadanti |
daivaà nihatya kuru pauruñam ätma-çaktyä yatne kåte yadi na sidhyati ko’tra doñaù ||217||
tad evaà jïätvä sugüòha-buddhi-prabhäveëa yathä tau dväv api na jïäsyataù, tathä mitho viyojayiñyämi | uktaà ca—
suprayuktasya dambhasya brahmäpy antaà na gacchati |
kauliko viñëu-rüpeëa räja-kanyäà niñevate ||218||
karaöaka äha—katham etat ?
so’bravét—
kathä 5
kaulika-rathakära-kathä
kasmiàçcid adhiñöhäne kaulika-rathakärau mitre prativasataù sma | tatra ca bälyät-prabhåti sahacäriëau parasparam atéva sneha-parau sadaika-sthäna-vihäriëau kälaà nayataù | atha kadäcit taträdhiñöhäne kasmiàçcid deväyatane yäträ-mahotsavaù saàvåttaù | tatra ca naöa-nartaka-cäraëa-saìkule nänä-deçägata-janävåte tau sahacarau bhramantau käïcid räja-
kanyäà kareëukärüòhäà sarva-lakñaëa-sanäthäà kaïcuki-varña-dhara-pariväritäà devatä-darçanärthaà samäyätäà dåñöavantau | athäsau kaulikas täà dåñövä viñärdita iva duñöa-graha-gåhéta iiva käma-çarair hanyamänaù sahasä bhütale nipapäta | atha taà tad-avastham avalokya rathakäras tad-duùkha-duùkhita äpta-puruñais taà samutkñipya sva-gåham änäyayat | tatra ca vividhaiù çétopacäraiç cikitsakopadiñöair mantra-vädibhir upacaryamäëaiç cirät kathaàcit sa-cetano babhüva |
tato rathakäreëa påñöaù—bho mitra ! kim evaà tvam akasmäd vicetanaù saïjätaù ? tat kathyatäm ätma-svarüpam ?
sa äha—vayasya ! yady evaà tac chåëu me rahasyaà yena sarväm ätma-vedanäà te vadämi | yadi tvaà mäà suhådaà manyase tataù käñöha-pradänena prasädaù kriyatäm | kñamyatäà yad vä kiïcit praëay>atirekäd ayuktaà tava mayänuñöhitam |
so’pi tad äkarëya bäñpa-pihita-nayanaù sa-gadgadam uväca—vayasya, yat kiïcid duùkha-käraëaà tad vada yena pratékäraù kriyate, yadi çakyate kartum | uktaà ca—
auñadhärtha-sumanträëäà buddheç caiva mahätmanäm |
asädhyaà nästi loke’tra yad brahmäëòasya madhyagam ||219||
tad eñäà caturëäà yadi sädhyaà bhaviñyati tadähaà sädhayiñyämi |
kaulika äha—vayasya, eteñäm anyeñäm api sahasräëäm upäyänäm asädhyaà tan me duùkham | tasmän mama maraëe mä käla-kñepaà kuru |
rathakära äha—bho mitra ! yadyapy asädhyaà tathäpi nivedaya yenäham api tad asädhyaà matvä tvayä samaà vahnau praviçämi | na kñaëam api tvad-viyogaà sahiñye | eña me niçcayaù |
kaulika äha—vayasya, yäsau räja-kanyä kareëum ärüòhä tatrotsave dåñöä, tasyä darçanänantaraà makara-dhvajena mameyam avasthä vihitä | tan na çaknomi tad-vedanäà soòhum | tathä coktam—
mattebha-kumbha-pariëähini kuìkumärdre
tasyäù payodhara-yuge rati-kheda-khinnaù |
vakño nidhäya bhuja-païjara-madhya-varté
svapsye kadä kñaëam aväpya tadéya-saìgam ||220||
tathä ca—
rägé bimbädharo’sau stana-kalaça-yugaà yauvanärüòha-garvaà
nécä näbhiù prakåtyä kuöilakam alakaà svalpakaà cäpi madhyam |
kurvatv etäni näma prasabham iha manaç cintitäny äçu khedaà
yan mäà tasyäù kapolau dahata iti muhuù svacchakau tan na yuktam ||221||
rathakäro’py evaà sa-kämaà tad-vacanam äkarëya sa-smitam idam äha—vayasya ! yady evaà tarhi diñöyä siddhaà naù prayojanam | tad adyaiva tayä saha samägamaù kriyatäm iti |
kaulika äha—vayasya, yatra kanyäntaùpure väyuà muktvä nänyasya praveço’sti tatra rakñä-puruñädhiñöhite kathaà mama tasyä saha samägamaù ? tat kià mäm asatya-vacanena viòambayasi ?
rathakära äha—mitra, paçya me buddhi-balam |
evam abhidhäya tat-kñaëät kéla-saïcäriëaà vainateyaà bähu-yugalaà väyuja-våkña-däruëä çaìkha-cakra-gadä-padmänvitaà sa-kiréöa-kaustubham aghaöayan | tatas tasmin kaulikaà samäropya viñëu-cihnitaà kåtvä kéla-saïcaraëa-vijïänaà ca darçayitvä proväca—vayasya, anena viñëu-rüpeëa gatvä kanyäntaùpure niçéthe täà räjakanyäm ekäkinéà sapta-bhümika-präsäda-pränta-gatäà mugdha-svabhäväà tväà väsudevaà manyamänäà svakéya-mithyä-vakroktibhé raïjayitvä vätsyäyanokta-vidhinä bhaja |
kauliko’pi tad äkarëya tathä-rüpas tatra gatvä täm äha—räja-putri, suptä kià vä jägarñi ? ahaà tava kåte samudrät sänurägo lakñméà vihäyaivägataù | tat kriyatäà mayä saha samägamaù iti |
säpi garuòärüòhaà caturbhujaà säyudhaà kaustubhopetam avalokya sa-vismayä çayanäd utthäya proväca—bhagavan ! ahaà mänuñé kéöikäçuciù | bhagaväàs trailokya-pävano vandanéyaç ca | tat katham etad yujyate |
kaulika äha—subhage, satyam abhihitaà bhavatyä | paraà kià tu rädhä näma me bhäryä gopa-kula-prasütä prathama äsét | sä tvam aträvatérëä | tenäham aträyätaù |
ity uktä sä präha—bhagavan, yady evaà tan me tätaà prärthaya | so’py avikalpaà mäà tubhyaà prayacchati |
kaulika äha—subhage, nähaà darçana-pathaà mänuñäëäà gacchämi | kià punar äläpa-karaëam | tvaà gändharveëa vivähenätmänaà prayaccha | no cec chäpaà dattvä sänvayaà te pitaraà bhasmasät kariñyämi iti | evam abhidhäya garuòäd avatérya savye päëau gåhétvä täà sabhayäà salajjäà vepamänäà çayyäyäm änayat | tataç ca rätri-çeñaà yävad vätsyäyanokta-vidhinä niñevya pratyüñe sva-gåham alakñito jagäma |
evaà tasya täà nityaà sevamänasya kälo yäti | atha kadäcit kaïcukinas tasyä adharoñöha-praväla-khaëòanaà dåñövä mithaù procuù—aho ! paçyatäsyä räja-kanyäyäù puruñopabhuktäyä iva çarérävayavä vibhävyante | tat katham ayaà surakñite’py asmin gåha evaàvidho vyavahäraù | tad räjïe nivedayämaù |
evaà niçcitya sarve sametya räjänaà procuù—deva ! vayaà na vidmaù | paraà surakñite’pi kanyäntaù-pure kaçcit praviçati | tad devaù pramäëam iti | tac chrutvä räjätéva vyäkulita-citto vyacintayat—
putréti jätä mahatéha cintä
kasmai pradeyeti mahän vitarkaù |
dattvä sukhaà präpsyati vä na veti
kanyä-pitåtvaà khalu näma kañöam ||222||
nadyaç ca näryaç ca sadåk-prabhäväs
tulyäni küläni kuläni täsäm |
toyaiç ca doñaiç ca nipätayanti
nadyo hi küläni kuläni näryaù ||223||
janané-mano harati jätavaté
parivardhate saha çucä suhådäm |
para-sätkåtäpi kurute malinaà
durita-kramä duhitaro vipadaù ||224||
evaà bahu-vidhaà vicintya devéà rahaù-sthäà proväca—devi, jïäyatäà kim ete kaïcukino vadanti ? tasya kåtäntaù kupito yenaitad evaà kriyate |
devy api tad äkarëya vyäkulé-bhütä satvaraà kanyäntaùpure gatvä täà khaëòitädharäà nakha-vilikhita-çarérävayaväà duhitaram apaçyat | äha ca—äù päpe ! kula-kalaìka-käriëi ! kim eva çéla-khaëòanaà kåtam | ko’yaà kåtäntävalokitas tvat-sakäçam abhyeti | tat kathyatäà mamägre satyam |
iti kopäöopa-visaìkaöaà vadatyäà mätari räja-putré bhaya-lajjänatänanaà proväca—amba, säkñän näräyaëaù pratyahaà garuòärüòho niçi samäyäti | ced asatyaà mama väkyam, tat sva-cakñuñä vilokayatu niguòhatarä niçéthe bhagavantaà ramä-käntam |
tac chrutvä säpi prahasita-vadanä pulakäìkita-sarväìgé satvaraà räjänam üce—deva, diñöyä vardhase | nityam eva niçéthe bhagavän näräyaëaù kanyakä-pärçve’bhyeti | tena gändharva-vivähena sä vivähitä | tad adya tvayä mayä ca rätrau vätäyana-gatäbhyäà niçéthe drañöavyaù | yato na sa mänuñaiù sahäläpaà karoti |
tac chrutvä harñitasya räjïas tad dinaà varña-çata-präyam iva kathaïcij jagäma | tatas tu rätrau nibhåto bhütvä räjïé-sahito räjä vätäyanas-stho gaganäsakta-dåñöir yävat tiñöhati, tävat tasmin samaye garuòärüòhaà taà çaìka-cakra-gadä-padma-hastaà yathokta-cihnäìkitaà vyomno’vatarantaà näräyaëam apaçyat | tataù sudhä-püra-plävitam ivätmänaà manyamänas täm uväca—priye ! nästy anyo dhanyataro loke mattas tvattaç ca | tat prasütià näräyaëo bhajate | tat-siddhäù sarve’smäkaà manorathäù | adhunä jämätå-prabhäveëa sakaläm api vasumatéà vaçyäà kariñyämi |
evaà niçcitya sarvaiù sémädhipaiù saha maryädä-vyatikramam akarot | te ca taà maryädä-vyatikrameëa vartamänam älokya sarve sametya tena saha vigrahaà cakruù |
aträntare sa räjä devé-mukhena täà duhitaram uväca—putri, tvayi duhitari vartamänäyäà näräyaëe bhagavati jämätari sthite tat kim evaà yujyate yat sarve pärthivä mayä saha vigrahaà kurvanti | tat sambodhyo’dya tvayä nija-bhartä, yathä mama çatrün vyäpädayati |
tatas tayä sa kauliko rätrau sa-vinayam abhihitaù—bhagavan, tvayi jämätari sthite mama täto yac chatrubhiù paribhüyate tan na yuktam | tat prasädaà kåtvä sarväàs tän çatrün vyäpädaya |
kaulika äha—subhage ! kiyan-mäträs tv ete tava pituù çatravaù | tad-viçvastä bhava | kñaëenäpi sudarçana-cakreëa sarväàs tilaçaù khaëòayiñyämi |
atha gacchatä kälena sarva-deçaà çatrubhir udväsya sa räjä präkära-çeñaù kåtaù | tathäpi väsudeva-rüpa-dharaà kaulikam ajänan räja nityam eva viçeñataù karpüräguru-kastürikädi-parimala-viçeñän nänä-prakära-vastra-puñpa-bhakñya-peyäàç ca preñayan duhitå-mukhena tam üce—bhagavan, prabhäte nünaà sthäna-bhaìgo bhaviñyati | yato yavasendhana-kñayaù saïjätas tathä sarvo’pi janaù prahärair jarjarita-dehaù saàvåtto yoddhum akñamaù pracuro måtaç ca | tad evaà jïätvätra käle yad ucitaà bhavati tad vidheyam iti |
tac chrutvä kauliko’py acintayat—sthäna-bhaìge jäte mamänayä saha viyogo bhaviñyati ‘ tasmäd garuòam äruhya säyudham ätmänam äkäçe darçayämi | kadäcin mäà väsudevaà manyamänäs te säçaìkä räjïo yoddhåbhir hanyate | uktaà ca—
nirviñeëäpi sarpeëa kartavyä mahaté phaëä |
viñaà bhavatu vä mäbhüt phaëäöopo bhayaìkaraù ||225||
atha yadi mama sthänärtham udyatasya måtyur bhaviñyati tad api sundarataram | uktaà ca—
gaväm arthe brähmaëärthe svämy-arthe svékåte’thavä |
sthänärthe yas tyajet präëäàs tasya lokäù sanätanäù ||226||
candre maëòala-saàsthe vigåhyate rähuëä dinädhéçaù |
çaraëägatena särdhaà vipad api tejasvinä çläghyä ||227||
evaà niçcitya pratyüñe danta-dhävanaà kåtvä täà proväca—subhage ! samastaiù çatrubhir hatair annaà pänaà cäsvädayiñyämi | kià bahunä, tvayäpi saha saìgamaà tataù kariñyämi | paraà väcyas tvayätma-pitä yat prabhäte prabhütena sainyena saha nagarän niñkramya yoddhavyam | ahaà cäkäça-sthita eva sarväàs tän nistejasaù kariñyämi | paçcät sukhena bhavatä hantavyäù yadi punar ahaà tän svayam eva südayämi tat teñäà päpätmanäà vaikuëöhéyä gatiù syät | tasmät te tathä kartavyä yathä paläyanto hanyamänäù svargaà na gacchanti |
säpi tad äkarëya pituù samépaà gatvä sarvaà våttäntaà nyavedayat | räjäpi tasyä väkyaà çraddadhänaù pratyüñe samutthäya samunnaddha-sainyo yuddhärthaà niçcakräma | kauliko’pi maraëe kåta-niçcayaç cäpa-päëir gagana-gatir garuòärüòho yuddhäya prasthitaù |
aträntare bhagavatä näräyaëenätétänägata-vartamäna-vedinä, småta-mätro vainateyaù sampräpto vihasya proktaù—bho garutman ! jänäsi tvaà yan mama rüpeëa kauliko däru-maya-garuòe samärüòho räja-kanyäà kämayate |
so’bravét—deva, sarvaà jïäyate tac ceñöitam | tat kià kurmaù sämpratam ?
çré-bhagavän äha—adya kauliko maraëe kåta-niçcayo vihita-niyamo yuddhärthe vinirgataù sa nünaà pradhäna-kñatriyair militvä väsudevo garuòaç ca nipätitaù | tataù paraà loko’yam ävayoù püjäà na kariñyati | tatas tvaà drutataraà tatra däru-maya-garuòe saìkramaëaà kuru | aham api kaulika-çarére praveçaà kariñyämi | yena sa çatrün vyäpädayati | tataç ca çatru-vadhäd ävayor mähätmya-våddhiù syät |
atha garuòe tatheti pratipanne çré-bhagavan-näräyaëas tac-charére saìkramaëam akarot | tato bhagavan-mähätmyena gagana-sthaù sa kaulikaù çaìkha-cakra-gadä-cäpa-cihnitaù kñaëäd eva lélayaiva samastän api pradhäna-kñatriyän nistejasaç cakära | tatas tena räjïä sva-sainya-parivåtena saìgräme jitä nihatäç ca te sarve’pi çatravaù | jätaç ca loka-madhye pravädo, yathä—anena viñëu-jämätå-prabhäveëa sarve çatravo nihatä iti |
kauliko’pi tän hatän dåñövä pramudita-manä gaganäd avatérëaù san, yävad räjämätya-paura-lokäs taà nagara-västavyaà kaulikaà paçyanti tataù påñöaù kim etad iti | tataù so’pi müläd ärabhya sarvaà präg-våttäntaà nyavedayat | tataç ca kaulika-sähasänuraïjita-manasä çatru-vadhäd aväpta-tejasä räjïä sä räja-kanyä sakala-jana-pratyakñaà viväha-vidhinä tasmai samarpitä deçaç ca pradattaù | kauliko’pi tayä särdhaà païca-prakäraà jéva-loka-säraà viñaya-sukham anubhavan kälaà ninäya | atas tücyate suprayuktasya dambhasya (218) iti |
--o)0(o--
tac chrutvä karaöaka äha—bhadra, asty evam | paraà tathäpi mahan me bhayam | yato buddhimän saïjévako raudraç ca siàhaù | yadyapi te buddhi-prägalbhyaà tathäpi tvaà piìgalakät taà viyojayitum asamartha eva |
damanaka äha—bhrätaù ! asamartho’pi samartha eva | uktaà ca—
upäyena hi yac chakyaà na tac chakyaà paräkramaiù |
käké kanaka-sütreëa kåñëa-sarpam aghätayat ||228||
karaöaka äha—katham etat ?
so’bravét—
kathä 6
väyasa-dampati-kathä
asti kasmiàçcit pradeçe mahän nyagrodha-pädapaù | tatra väyasa-dampaté prativasataù sma | atha tayoù prasava-käle våkña-vivarän niñkramya kåñëa-sarpaù sadaiva tad-apatyäni bhakñayati | tatas tau nirvedäd anya-våkña-müla-niväsinaà priya-suhådaà çågälaà gatvocatuù—bhadra ! kim evaàvidhe saïjäta ävayoù kartavyaà bhavati | evaà tävad duñöätmä kåñëa-sarpo våkña-vivarän nirgatyävayor bälakän bhakñayati | tat kathyatäà tad-rakñärthaà kaçcid upäyaù |
yasya kñetraà nadé-tére bhäryä ca para-saìgatä |
sa-sarpe ca gåhe väsaù kathaà syät tasya nirvåtiù ||229||
anyac ca—
sarpa-yukte gåhe väso måtyur eva na saàçayaù |
yad grämänte vaset sarpas tasya syät präëa-saàçayaù ||230||
asmäkam api tatra-sthitänäà pratidinaà präëa-saàçayaù |
sa äha—nätra viñaye svalpo’pi viñädaù käryaù | nünaà sa lubdho nopäyam antareëa vadhyaù syät |
upäyena jayo yädåg ripos tädåì na hetibhiù |
upäya-jïo’lpa-käyo’pi na çüraiù paribhüyate ||231||
tathä ca—
bhakñayitvä bahün matsyän uttamädhama-madhyamän |
atilaulyäd bakaù kaçcin måtaù karkaöaka-grahät ||232||
täv ücatuù—katham etat ?
so’bravét—
kathä 7
baka-kuléraka-kathä
asti kasmiàçcid vana-pradeçe nänä-jala-cara-sanäthaà mahat saraù | tatra ca kåtäçrayo baka eko våddha-bhävam upägato matsyän vyäpädayitum asamarthaù | tataç ca kñutkñäma-kaëöhaù saras-tére upaviñöo muktä-phala-prakara-sadåçair açru-pravähair dharä-talam abhiñiïcan ruroda | ekaù kulérako nänä-jala-cara-sametaù sametya tasya duùkhena duùkhitaù sädaram idam üce—mäma ! kim adya tvayä nähära-våttir anuñöhéyate ? kevalam açru-pürëa-neträbhyäà sa-niùçväsena sthéyate |
sa äha—vatsa ! satyam upalakñitaà bhavatä | mayä hi matsyädanaà prati parama-vairägyatayä sämprataà präyopaveçanaà kåtam | tenähaà samépägatän api matsyän na bhakñayämi |
kulérakas tac chrutvä präha—mäma, kià tad vairägya-käraëam ?
sa präha—vatsa, aham asmin sarasi jäto våddhià gataç ca | tan mayaitac chrutaà yad dvädaça-varñikyänävåñöiù sampadyate lagnä |
kuléraka äha—kasmät tac chrutam ?
baka äha—daivajïa-mukhäd eña çanaiçcaro hi rohiëé-çakaöaà bhittvä bhaumaà çakraà ca prayäsyati | uktaà ca varäha-mihireëa—
yadi bhinte sürya-suto rohiëyäù çakaöam iha loke |
dvädaça varñäëi tadä nahi varñati väsavau bhümau ||233||
tathä ca—
präjäpatye çakaöe bhinne kåtvaiva pätakaà vasudhä |
bhasmästhi-çakaläkérëä käpälikam iva vrataà dhatte ||234||
tathä ca—
rohiëé-çakaöam arka-nandanaç ced
bhinnatti rudhiro’thavä çaçé |
kià vadämi tad-aniñöa-sägare
sarva-lokam upayäti saìkñayaù ||235||
rohiëé-çakaöa-madhya-saàsthite
candram asya çaraëé-kåtä janäù |
kväpi yänti çiçupäcitäçanäù
sürya-tapta-bhidurämbu-päyinaù ||236||
tad etat saraù svalpa-toyaà vartate | çéghraà çoñaà yäsyati | asmin çuñke yaiù sahähaà våddhià gataù, sadaiva kréòitaç ca, te sarve toyäbhävän näçaà yäsyanti | tat teñäà viyogaà drañöum aham asamarthaù | tenaitat präyopaveçanaà kåtam | sämprataà sarveñäà svalpa-jaläçayänäà jalacarä guru-jaläçayeñu sva-svajanair néyante | kecic ca makara-godhä-çiçumära-jalahasti-prabhåtayaù svayam eva gacchanti | atra punaù sarasi ye jalacaräs te niçcintäù santi, tenähaà viçeñäd rodimi yad béja-çesa-mätram apy atra noddhariñyati |
tataù sa tad äkarëyänyeñäm api jalacaräëäà tat tasya vacanaà nivedayämäsa | atha te sarve bhaya-trasta-manaso matsya-kacchapa-prabhåtayas tam abhyupetya papracchuù—mäma ! asti kaçcid upäyo yenäsmäkaà rakñä bhavati ?
baka äha—asty asya jaläçayasya nätidüre prabhüta-jala-sanäthaà saraù padminé-khaëòa-maëòitaà yac caturviàçaty api varñäëäm avåñöyä na çoñam eñyati | tad yadi mama påñöhaà kaçcid ärohati, tad ahaà taà tatra nayämi |
atha te tatra viçväsam äpannäù, täta mätula bhrätaù iti bruväëäù ahaà pürvam ahaà pürvam iti samantät paritasthuù | so’pi duñöäçayaù krameëa tän påñöha äropya jaläçayasya nätidüre
çiläà samäsädya tasyäm äkñipya svecchayä bhakñayitvä bhüyo’pi jaläçayaà samäsädya jalacarëäëäà mithyä-värtä—sandeçakair manäàsi raïjayan nityam evähära-våttim akarot |
anyasmin dine ca kulérakeëoktaù—mäma ! mayä saha te prathamaù sneha-sambhäñaù saïjätaù | tat kià mäà parityajyänyän nayasi ? tasmäd adya me präëa-träëaà kuru |
tad äkarëya so’pi duñöäçayaç cintitavän—nirviëëo’haà matsya-mäàsädanena tad adyainaà kulérakaà vyaïjana-sthäne karomi | iti vicintya taà påñöe samäropya täà vadhya-çiläm uddiçya prasthitaù | kulérako’pi düräd evästhi-parvataà çiläçrayam avalokya mastyästhéni parijïäya tam apåcchat—mäma, kiyad düre sa jaläçayaù ? madéya-bhäreëätiçräntas tvam | tat kathaya |
so’pi manda-dhér jalacaro’yam iti matvä sthale na prabhavatéti sa-smitam idam äha—kuléraka, kuto’nyo jaläçayaù ? mama präëa-yätreyam | tasmät smaryatäm ätmano’bhéñöa-devatä | tväm apy anyäà çiläyäà nikñipya bhakñayiñyämi | ity uktavati tasmin sva-vadana-daàça-dvayena måëäla-näla-dhavaläyäà mådu-gréväyäà gåhéto måtaç ca |
atha sa täà baka-gréväà samädäya çanaiù çanais taj jaläçayam äsasäda | tataù sarvair eva jalacaraiù påñöaù—bhoù kuléraka ! kià nivåttas tvam ? sa mätulo’pi näyätaù | tat kià cirayati ? vayaà sarve sotksukäù kåta-kñaëäs tiñöhämaù |
evaà tair abhihite kulérako’pi vihasyoväca—mürkhäù ! sarve jalacaräs tena mithyä-vädinä vaïcayitvä nätidüre çilä-tale prakñipya bhakñitäù | tan mamäyuù-çeñatayä tasya viçväsa-ghätakasyäbhipräyaà jïätvä gréveyam änétä | tad alaà sambhrameëa | adhunä sarva-jala-caräëäà kñemaà bhaviñyati |
ato’haà bravémi—bhakñayitvä bahün matsyän iti |
väyasa äha—bhadra ! tat kathaya kathaà sa duñöa-sarpo vadham upaiñyati |
çågäla äha—gacchatu bhavän kaïcin nagaraà räjädhiñöhänam | tatra kasyäpi dhanino räjämätyädeù pramädinaù kanaka-sütraà häraà vä gåhétvä tat-koöare prakñipa, yena sarpas tad-grahaëena vadhyate |
tat-kñaëät käkaù käké ca tad äkarëyätmecchayotpatitau | tataç ca käké kiïcit saraù präpya yävat paçyati, tävat tan-madhye kasyacid räjïo’ntaùpuraà jaläsannaà nyasta-kanaka-sütraà mukta-muktähära-vasträbharaëaà jala-kréòäà kurute | atha sä väyasé kanaka-sütram ekam ädäya sva-gåhäbhimukhaà pratasthe | tataç ca kaïcukino varña-varäç ca tan-néyamänam upalakñya gåhéta-laguòäù satvaram anuyayuù | käky api sarpa-koöare tat-kanaka-sütraà prakñipya sudüram avasthitä |
atha yävad räja-puruñäs taà våkñam äruhya tat-koöaram avalokayanti, tävat kåñëa-sarpaù prasärita-bhogas tiñöhati | tatas taà laguòa-prahäreëa hatvä kanaka-sütram ädäya yathäbhilañitaà sthänaà gatäù | väyasa-dampaté api tataù paraà sukhena vasataù | ato’haà bravémi—upäyena hi yat kuryät iti |
--o)0(o--
tan na kiàcid iha buddhimatäm asädhyam asti | uktaà ca—
yasya buddhir balaà tasya nirbuddhes tu kuto balam |
vane siàho madonmattaù çaçakena nipätitaù ||237||
karaöaka äha—katham etat ?
sa äha—
kathä 8
bhäsurakäkhya-siàha-kathä
kasmiàçcid vane bhäsurako näma siàhaù prativasati sma | athäsau véryätirekän nityam evänekän måga-çaçakädén vyäpädayan nopararäma | athänyedyus tad-vanajäù sarve säraìga-varäha-mahiña-çaçakädayo militvä tam abhyupetya procuù—svämin ! kim anena sakala-måga-vadhena nityam eva, yatas tavaikenäpi mågeëa tåptir bhavati tat kriyatäm asmäbhiù saha samaya-dharmaù | adya-prabhåti tavätropaviñöasya jäti-krameëa pratidinam eko mågo bhakñaëärthaà sameñyati | evaà kåte tava tävat präëa-yäträ kleçaà vinäpi bhaviñyati | asmäkaà ca punaù sarvocchedanaà na syät | tad eña räja-dharmo’nuñöhéyatäm | uktaà ca—
çanaiù çanaiç ca yo räjyam upabhuìkte yathä-balam |
rasäyanam iva präjïaù sa puñöià paramäà vrajet ||238||
vidhinä mantra-yuktena rükñäpi mathitäpi ca |
prayacchati phalaà bhümir araëéva hutäçanam ||239||
prajänäà pälanaà çasyaà svarga-koçasya vardhanam |
péòanaà dharma-näçäya päpäyäyaçase sthitam ||240||
gopälena prajädhenor vitta-dugdhaà çanaiù çanaiù |
pälanät poñaëäd grähyaà nyäyyäà våttià samäcaret ||241||
ajäm iva prajäà mohäd yo hanyät påthivé-patim |
tasyaikä jäyate tåptir na dvitéyä kathaïcana ||242||
phalärthé nåpatir lokän pälayed yatnam ästhitaù |
däna-mänädi-toyena mäläkäro'ìkurän iva ||243||
nåpa-dépo dhana-snehaà prajäbhyaù saàharann api |
äntara-sthair guëaiù çubhrair lakñyate naiva kenacit ||244||
yathä gaur duhyate käle pälyate ca tathä prajäù |
sicyate céyate caiva latä puñpa-phala-pradä ||245||
yathä béjäìkuraù sükñmaù prayatnenäbhirakñitaù |
phala-prado bhavet käle tadval lokaù surakñitaù ||246||
hiraëya-dhänya-ratnäni yänäni vividhäni ca |
tathänyad api yat kiïcit prajäbhyaù syän mahépateù ||247||
lokänugraha-kartäraù pravardhante nareçvaräù |
lokänäà saìkñayäc caiva kñayaà yänti na saàçayaù ||248||
atha teñäà tad-vacanam äkarëya bhäsuraka äha—aho satyam abhihitaà bhavadbhiù | paraà yadi mamopaviñöasyätra nityam eva naikaù çväpadaù samägamiñyati | tan nünaà sarvän api bhakñayiñyämi | atha te tathaiva pratijïäya nirvåti-bhäjas tatraiva vane nirbhayäù paryaöanti | ekaç ca pratidinaà krameëa yäti | våddho vä, vairägya-yukto vä, çoka-grasto vä, putra-kalatra-näça-bhéto vä, teñäà madhyät tasya bhojanärthaà madhyähna-samaya upatiñöhate |
atha kadäcij jäti-kramäc chaçakasyävasaraù samäyätaù | sa samasta-mågaiù prerito'nicchann api mandaà mandaà gatvä tasya vadhopäyaà cintayan velätikramaà kåtvävyäkulita-hådayo yävad gacchati tävan-märge gacchatä küpaù sandåñöaù | yävat küpopari päti tävat küpa-madhya ätmanaù pratibimbaà dadarça | dåñövä ca tena hådaye cintitam—yad bhävya upäyo'sti | ahaà bhäsurakaà prakopya sva-buddhyäsmin küpe pätayiñyämi |
athäsau dina-çeñe bhäsuraka-samépaà präptaù | siàho'pi velätikrameëa kñutkñäma-kaëöhaù kopäviñöaù såkkaëé parilelihad vyacintayat—aho ! pratär-ähäräya niùsattvaà vanaà mayä kartavyam | evaà cintayatas tasya çaçako mandaà mandaà gatvä praëamya tasyägre sthitaù | atha taà prajvalitätmä bhäsurako bhartsayann äha—re çaçakädhama ekas tävat tvaà laghuù präpto'parato velätikrameëa | tad asmäd aparädhät tväà nipätya prätaù sakaläny api måga-kuläny ucchedayiñyämi |
atha çaçakaù sa-vinayaà proväca—svämin ! näparädho mama | na ca sattvänäm | tac chrüyatäà käraëam |
siàha äha—satvaraà nivedaya yävan mama daàñöräntargato na bhavän bhaviñyati iti |
çaçaka äha—svämin, samasta-mågair adya jäti-krameëa mama laghutarasya prastävaà vijïäya tato'haà païca-çaçakaiù samaà preñitaù | tataç cäham ägacchenn antaräle mahatä kenacid apareëa siàhena vivarän nirgatyäbhihitaù—abhéñöa-devatäà smarata |
tato mayäbhihitam—vayaà sväminon bhäsuraka-siàhasya sakäçam ähärärthaà samaya-dharmeëa gacchämaù |
tatas tenäbhihitam—yady evaà tarhi madéyam etad-vanam | mayä saha samaya-dharmeëa samastair api çväpadair vartitavyam | cora-rüpé sa bhäsurakaù | atha yadi so'tra räjä | viçväsa-sthäne caturaù çaçakän atra dhåtvä tam ähüya drutataram ägaccha | yena yaù kaçcid ävayor madhyät paräkrameëa räjä bhaviñyati sa sarvän etän bhakñayiñyati iti |
tato'haà tenädiñöaù svämi-sakäçam abhyägataù | etad velä vyatikrama-käraëam | tad atra svämé pramäëam |
tac chrutvä bhäsuraka äha—bhadra, yady evaà tat satvaraà darçaya me taà caura-siàhaù yenähaà måga-kopaà tasyopari kñiptvä svastho bhavämi | uktaà ca—
bhümir mitraà hiraëyaà ca vigrahasya phala-trayam |
nästy ekam api yady eñäà na taà kuryät kathaïcana ||249||
yatra na syät phalaà bhüri yatra casyät paräbhavaù |
na tatra matimän yuddhaà samutpädya samäcaret ||250||
çaçäka äha—svämin ! satyam idam | sva-bhümi-hetoù paribhaväc ca yudhyante kñatriyäù | paraà sa durgäçrayaù durgän niñkramya vayaà tena viñkambhitäù | tato durgastho duùsadhyo bhavati ripuù | uktaà ca—
na gajänäà sahasreëa na ca lakñeëa väjinäm | yat kåtyaà sidhyati räjïäà durgeëaikena vigrahe ||251|| çatam eko'pi saàdhatte präkärastho dhanurdharaù | tasmäd durgaà praçaàsanti nétiçästravicakñaëäù ||252|| purä guroù samädeçädd hiraëyakaçipor bhayät | çakreëa vihitaà durgaà prabhäväd viçvakarmaëaù ||253|| tenäpi ca varo datto yasya durgaà sa bhüpatiù | vijayé syät tato bhümau durgäëi syuù sahasraçaù ||254|| daàñörävirahito nägo madahéno yathä gajaù | sarveñäà jäyate vaçyo durgahénas tathä nåpaù ||255||
tac chrutvä bhäsuraka äha | bhadra durgastham api darçaya taà caura-siàhaà yena vyäpädayämi | uktaà ca—
jäta-mätraà na yaù çatruà rogaà ca praçamaà nayet | mahäbalo'pi tenaiva våddhià präpya sa hanyate ||256||
tathä ca—
uttiñöhamänas tu paro nopekñyaù pathyam icchatä | samau hi çiñöair ämnätau vartsyantäv ämayaù sa ca ||257||
api ca—
upekñitaù kñéëa-balo'pi çatruù pramäda-doñät puruñair madändhaiù | sädhyo'pi bhütvä prathamaà tato'säv
asädhyatäà vyädhir iva prayäti ||258||
tathä ca—
ätmanaù çaktim udvékñya manotsähaà ca yo vrajet | bahün hanti sa eko'pi kñatriyän bhärgavo yathä ||259||
çaçaka äha—asty etat | tathäpi balavän sa mayä dåñöaù | tan na yujyate sväminas tasya tasya sämarthyam aviditvä gantum | uktaà ca—
aviditvätmanaù çaktià parasya ca samutsukaù | gacchann abhimukho vahnau näçaà yäti pataìgavat ||260||
yo balät pronnataà yäti nihantuà sabalo'py arim | vimadaù sa nivarteta çérëa-danto gajo yathä ||261||
bhäsuraka äha—bhoù kià tavänena vyäpäreëa | darçaya me taà durgastham api |1
atha çaçaka äha—yady evaà tarhy ägacchatu svämé | evam uktvägre vyavasthitaù |
tataç ca tenägacchatä yaù küpo dåñöo'bhüt tam eva küpam äsädya bhäsurakam äha—svämin kas te pratäpaà soòhuà samarthaù ? tväà dåñövä dürato'pi caura-siàhaù praviñöaù svaà durgam | tad ägaccha yathä darçayäméti | bhäsuraka äha—darçaya me durgam | tad anu darçitas tena küpaù | tataù so'pi mürkhaù siàhaù küpa-madhya ätma-pratibimbaà jala-madhya-gataà dåñövä siàha-nädaà mumoca | tataù pratiçabdena küpa-madhyäd dvi-guëataro nädaù samutthitaù |
atha tena taà çatruà matvätmänaà tasyopari prakñipya präëäù parityaktäù | çaçako'pi håñöa-manäù sarva-mågän änandya taiù saha praçasyamäno yathä-sukhaà tatra vane nivasati sma | ato'haà bravémi—yasya buddhir balaà tasya iti |
—o)0(o--
tad yadi bhavän kathayati tat tatraiva gatvä tayoù sva-buddhi-prabhäveëa maitré-bhedaà karomi |
karaöaka äha—bhadra ! yady evaà tarhi gaccha | çiväs te panthänaù santu | yathäbhipretam anuñöhéyatäm |
atha damanakaù saïjévaka-viyuktaà piìgalakam avalokya taträntare praëamyägre samupaviñöaù | piìgalako'pi tam äha—bhadra, kià ciräd dåñöaù ?
damanaka äha—na kaïcid deva-pädänäm asmäbhiù prayojanam | tenähaà nägacchämi | tathäpi räja-prayojana-vinäçam avalokya sandahyamäna-hådayo vyäkulatayä svayam eväbhyägato vaktum | uktaà ca—
priyaà vä yadi vä dveñyaà çubhaà vä yadi väçubham |
apåñöo'pi hitaà vakñyed yasya necchet paräbhavam ||262||
atha tasya säbhipräyaà vacanam äkarëya piìgalaka äha—kià vaktu-manä bhavän ? tat kathyatäà yat kathanéyam asti |
sa präha—deva saïjévako yuñmat-pädänäm upari droha-buddhir iti | viçväsa-gatasya mama vijane idam äha—bho damanaka ! dåñöä mayäsya piìgalakasya säräsäratä | tad aham enaà hatvä sakala-mågädhipatyaà tvat-säcivya-padavé-samanvitaà kariñyämi | piìgalako'pi tad-
1 yady apy evaà tathäpi tvaà darçaya taà caurasiàhaà yathä vyäpädayämi |
vajra-sära-prahära-sadåçaà däruëaà vacaù samäkarëya moham upagato na kiïcid apy uktavän | damanako'pi tasya tam äkäram älokya cintitavän—ayaà tävat saïjévaka-nibaddha-rägaù | tan nünam anena mantriëä räjä vinäçam aväpsyati iti | uktaà ca—
ekaà bhümi-patiù karoti sacivaà räjye pramäëaà yadä taà mohäc chrayate madaù sa ca madäd däsyena nirvidyate |
nirviëëasya padaà karoti hådaye tasya svatantra-spåhä- svätantrya-spåhayä tataù sa nåpateù präëän abhidruhyati ||263||
tat kim atra yuktam iti | piìgalako'pi cetanäà samäsädya katham api tam äha—saïjévakas tävat präëa-samo bhåtyaù | sa kathaà mamopari droha-buddhià karoti |
damanaka äha—deva, bhåtyo'bhåtya ity anekäntikam etat | uktaà ca—
na so'sti puruño räjïäà yo na kämayate çriyam |
açaktä eva sarvatra narendraà paryupäsate ||264||
piìgalaka äha—bhadra, tathäpi mama tasyopari citta-våttir na vikåtià yäti | athavä sädhv idam ucyate—
aneka-doña-duñöasya käyaù kasya na vallabhaù |
kurvann api vyalékäni yaù priyaù priya eva saù ||265||
damanaka äha—ata eväyaà doñaù | uktaà ca—
yasminn evädhikaà cakñur äropayati pärthivaù |
akulénaù kuléno vä sa çriyä bhäjanaà naraù ||266||
aparaà kena gaëa-viçeñeëa svämé saïjévakaà nirguëakam api nikaöe dhärayati | atha deva, yady evaà cintayasi mahä-käyo'yam | anena ripün vyäpädayiñyämi | tad asmän na sidhyati, yato'yaà çañpa-bhojé | deva-pädänäà punaù çatravo mäàsäçinaù | tad-ripu-sädhanam asya sähäyyena na bhavati | tasmäd enaà düñayitvä hanyatäm iti |
piìgalaka äha—
ukto bhavati yaù pürvaà guëavän iti saàsadi |
tasya doño na vaktavyaù pratijïä-bhaìga-bhéruëä ||267||
anyac ca | mayäsya tava vacanenäbhaya-pradänaà dattam | tat kathaà svayam eva vyäpädayämi | sarvathä saïjévako'yaà suhåd asmäkam | na taà prati kaçcin manyur iti | uktaà ca—
itaù sa daityaù präpta-çrér neta evärhati kñayam |
viña-våkño’pi saàvardhya svayaà chettum asämpratam ||268||
ädau na vä praëayinäà praëayo vidheyo
datto’thavä pratidinaà paripoñaëéyaù |
utkñipya yat kñipati tat prakaroti lajjäà
bhümau sthitasya patanäd bhayam eva nästi ||269||
upakäriñu yaù sädhuù sädhutve tasya ko guëaù |
apakäriñu yaù sädhuù sa sädhuù sadbhir ucyate ||270||
tad-droha-buddher api mayäsya na viruddham äcaraëéyam |
damanaka äha—svämin ! naiña räja-dharmo yad droha-buddhir api kñamyate | uktaà ca—
tulyärthaà tulya-sämarthyaà marmajïaà vyavasäyinam |
ardha-räjya-haraà bhåtyaà yo na hanyät sa hanyate ||271||
aparaà tvayäsya sakhitvät sarvo'pi räja-dharmaù parityaktaù räja-dharmäbhävät sarvo'pi parijano viraktià gataù | yaù saïjévakaù çañpa-bhojé | bhavän mäàsädaù | tava prakåtayaç ca yat tavävadhyavyasäya-bähyaà kutas täsäà mäàsäçanam | yad-rahitäs tväà tyaktvä yäsyanti | tato'pi tvaà vinañöa eva | asya saìgatyä punas te na kadäcid äkheöake matir bhaviñyati | uktaà ca—
yädåçaiù sevyate bhåtyair yädåçäàç copasevate |
kadäcin nätra sandehas tädåg bhavati püruñaù ||272||
tathä ca—
santaptäyasi saàsthitasya payaso nämäpi na jïäyate
mukta-käratayä tad eva naliné-patra-sthitaà räjate |
svätau sägara-çukti-kukñi-patitaà taj jäyate mauktikaà
präyeëädhama-madhyamottama-guëaù saàväsato jäyate ||273||
tathä ca—
asatäà saìga-doñeëa saté yäti matir bhramam |
eka-rätri-praväsena käñöhaà muïje pralambitam ||274||
ata eva santo néca-saìgaà varjayanti | uktaà ca—
na hy avijïäta-çélasya pradätavyaù pratiçrayaù |
mat-kuëasya ca doñeëa hatä manda-visarpiëé ||275||
piìgalaka äha--katham etat ?
so'bravét—
kathä 9
manda-visarpiëé-näma-yükä-kathä
asti kasyacin mahépater manoramaà çayana-sthänam | tatra çvetatara-paöa-yugala-madhya-saàsthitä manda-visarpiëé yükä prativasati sma | sä ca tasya mahépate raktam äsvädayanté sukhena kälaà nayamänä tiñöhati | anye-dyuç ca tatra çayane kvacid bhrämyann agnimukho näma matkuëaù samäyätaù | atha taà dåñövä sä viñaëëa-vadanä proväca | bho'gnimukha kutas tvam atränucita-sthäne samäyätaù | tad yävan na kaçcid vetti tävac chéghraà gamyatäm iti |
sa äha—bhagavati gåhägatasyäsädhor api naitad yujyate vaktum | uktaà ca—
ehy ägaccha samäviçäsanam idaà kasmäc ciräd dåçyase kä värteti sudurbalo’si kuçalaà préto’smi te darçanät |
evaà ye samupägatän praëayinaù pratyälapanty ädarät teñäà yuktam açaìkitena manasä harmyäëi gantuà sadä ||276||
aparaà mayäneka-mänuñäëäm aneka-vidhäni rudhiräëy äsväditäny ähära-doñät kaöu-tikta-kañäyämla-rasäsvädäni na ca kadäcin madhura-raktaà samäsväditam | tad yadi tvaà prasädaà karoñi tad asya nåpater vividha-vyaïjanänna-päna-coñya-lehya-svädv-ähära-vaçäd asya çarére yan miñöaà raktaà saàjätaà tad-äsvädanena saukhyaà sampädayämi jihväyä iti | uktaà ca—
raìkasya nåpater väpi jihvä-saukhyaà samaà småtam | tan-mätraà ca småtaà säraà tad-arthaà yatate janaù ||277||
yady eva na bhavel loke karma jihvä-pratuñöidam | tan na bhåtyo bhavet kaçcit kasyacid vaçago'tha vä ||278|| yad asatyaà vaden martyo yad väsevyaà ca sevate | yad gacchati videçaà ca tat sarvam udarärthataù ||279||
tan mayä gåhägatena bubhukñayä péòyamänenäpi tvat-sakäçäd bhojanam arthanéyam | tan na tvayaikäkinyäsya bhüpate rakta-bhojanaà kartuà yujyate |
tac chrutvä mandavisarpiëy äha—bho matkuëa ! asya nåpater nidrä-vaçaà gatasya raktam äsvädayämi |
punas tvam agnimukhaç capalaç ca—tad yadi mayä saha rakta-pänaà karoñi tat tiñöha | abhéñöatara-raktam äsvädaya |
so'bravét—bhagavaty evaà kariñyämi | yävat tvaà näsvädayasi prathamaà nåpa-raktaà tävan mama deva-guru-kåtaù çapathaù syäd yadi tad äsvädayämi |
evaà tayoù parasparaà vadatoù sa räjä tac-chayanam äsädya prasuptaù | athäsau matkuëo jihvä-laulyotkåñöautsukyäj jägratam api taà mahé-patim adaçat | atha vä sädhv idam ucyate |
svabhävo nopadeçena çakyate kartum anyathä | sutaptam api pänéyaà punar gacchati çétatäm ||280|| yadi syäc chétalo vahniù çétäàçur dahanätmakaù |
na svabhävo'tra martyänäà çakyate kartum anyathä ||281||
athäsau mahépatiù sücy-agra-viddha iva tac-chayanaà tyaktvä tat-kñaëäd evotthitaù | aho jïäyatäm atra pracchädana-paöe matkuëo yükä vä nünaà tiñöhati yenähaà dañöa iti | atha ye kaïcukinas tatra sthitäs te satvaraà pracchädana-paöaà gåhétvä sükñma-dåñöyä vékñäà cakruù | aträntare sa matkuëaç cäpalyät khaöväntaà praviñöaù sä mandavisarpiëy api vastra-sandhy-antar-gatä tair dåñöä vyäpäditä ca | ato'haà bravémi—na hy avijïäta-çélasya iti |
—o)0(o--
evaà jïätvä tvayiña vadhyaù | no cet tväà vyäpädayiñyatéti | uktaà ca—
tyaktäç cäbhyantarä yena bähyäç cäbhyantarékåtäù |
sa eva måtyum äpnoti yathä räjä kakud-drumaù ||282||
piìgalaka äha--katham etat ?
so'bravét—
kathä 10
caëòarava-näma-çågäla-kathä
asti kasmiàçcid vanoddeçe caëòaravo näma çågälaù prativasati sma | sa kadäcit kñudhäviñöo jihvä-laulyän nagara-madhye praviñöaù | atha taà nagara-väsinaù särameyä avalokya sarvataù çabdäyamänäù paridhävya tékñëa-daàñöåägrair bhakñitum ärabdhäù | so'pi tair bhakñyamäëaù präëa-bhayät pratyäsanna-rajaka-gåhaà praviñöaù | tatra nélé-rasa-paripürëaà mahä-bhäëòam sajjékåtam äsét | tatra särameyair äkränto bhäëòa-madhye patitaù | atha yävan niñkräntas tävan nélé-varëaù saïjätaù | taträpare särameyäs taà çågälam ajänanto yathäbhéñöa-diçaà jagmuù | caëòaravo'pi dürataraà pradeçam äsädya känanäbhimukhaà pratasthe | na ca néla-varëena kadäcin nija-raìgas tyajyate | uktaà ca—
vajra-lepasya mürkhasya näréëäà karkaöasya ca | eko grahas tu ménänäà nélémadyapayor yathä ||283||
atha taà hara-gala-garala-tamäla-sama-prabham apürvaà sattvam avalokya sarve siàha-vyäghra-dvépi-våka-prabhåtayo'raëya-niväsino bhaya-vyäkulita-cittäù samantät paläyana-kriyäà kurvanti | kathayanti ca—na jïäyate'sya kédåg viceñöitaà pauruñaà ca | tad dürataraà gacchämaù | uktaà ca—
na yasya ceñöitaà vidyän na kulaà na paräkramam |
na tasya viçvaset präjïo yadécchec chriyam ätmanaù ||284||
caëòaravo'pi bhaya-vyäkulitän vijïäyedam äha—bho bhoù çväpadäù ! kià yüyaà mäà dåñövaiva saàtrastä vrajatha | tan na bhetavyam | ahaà brahmaëädya svayam eva
såñöväbhihitaù—yac chväpadänäà kaçcid räjä nästi, tat tvaà mayädya sarva-çväpada-prabhutve'bhiñiktaù kakud-drumäbhidhaù | tato gatvä kñiti-tale tän sarvän paripälayeti | tato'ham aträgataù | tan mama cchatra-cchäyäyäà sarvair api çväpadair vartitavyam | ahaà kakuddrumo näma räjä trailokye'pi saïjätaù |
tac chrutvä siàha-vyäghra-puraù-saräù çväpadäù svämin prabho samädiçeti vadantas taà parivavruù | atha tena siàhasyämätya-padavé pradattä | vyäghrasya çayyä-pälakatvam | dvépinas tämbülädhikäraù | våkasya dvära-pälakatvam | ye cätméyäù çågäläs taiù sahäläpa-mätram api na karoti | çågäläù sarve'py adharma-candraà dattvä niùsäritäù | evaà tasya räjya-kriyayäà vartamänasya te siàhädayo mågän vyäpädya tat-purataù prakñipanti | so'pi prabhu-dharmeëa sarveñäà tän pravibhajya prayacchati |
evaà gacchati käle kadäcit tena samägatena düra-deçe çabdäyamänasya çågäla-våndasya kolähalo'çrävi | taà çabdaà çrutvä pulakita-tanur änandäçru-pürëa-nayana utthäya tära-svareëa virotum ärabdhavän | atha te siàhädayas taà tära-svaram äkarëya çågälo'yam iti matvä lajjäyädho-mukhäù kñaëaà sthitvä procuù—bhoù ! vähitä vayam anena kñudra-çågälena | tad vadhyatäm iti |
so'pi tad äkarëya paläyitum icchaàs tatra sthäna eva siàhädibhiù khaëòaçaù kåto måtaç ca |
ato'haà bravémi—tyaktäç cäbhyantarä yena iti |
—o)0(o--
tad äkarëya piìgalaka äha—bho damanaka ! kaù pratyayo'tra viñaye yat sa mamopari duñöa-buddhiù |
sa äha—yad adya mamägre tena niçcayaù kåto yat prabhäte piìgalakaà vadhiñyämi | tad atraiva pratyayaù | prabhäte'vasara-veläyäm ärakta-mukha-nayanaù sphuritädharo diço'valokayann anucita-sthänopaviñöas tväà krüra-dåñöyä vilokayiñyati | evaà jïätvä yad ucitaà tat kartavyam | iti kathayitvä saïjévaka-sakäçaà gatas taà praëamyopaviñöaù | saïjévako'pi sodvegäkäraà manda-gatyä samäyäntaà tam udvékñya sädarataram uväca—bho mitra ! svägatam | ciräd dåñöo'si | api çivaà bhavataù | tat kathaya yenädeyam api tubhyaà gåhägatäya prayacchämi | uktaà ca—
te dhanyäs te viveka-jïäs te sabhyä iha bhütale |
ägacchanti gåhe yeñäà käryärthaà suhådo janäù ||285||
damanaka äha—bhoù ! kathaà çivaà sevaka-janasya |
sampattayaù paräyattäù sadä cittam anirvåtam |
sva-jévite'py aviçväsas teñäà ye räja-sevakäù ||286||
tathä ca—
sevayä dhanam icchadbhiù sevakaiù paçya yat kåtam |
svätantryaà yac charérasya müòhais tad api häritam ||287||
tävaj janmäti-duùkhäya tato durgatatä sadä |
taträpi sevayä våttir aho duùkha-paramparä ||288||
jévanto'pi måtäù païca çrüyante kila bhärate |
daridro vyädhito mürkhaù praväsé nitya-sevakaù ||289||
näçnäti svacchayotsukyäd vinidro na prabudhyate |
na niùçaìkaà vaco brüte sevako'py atra jévati ||290||
sevä çva-våttir äkhyätä yais tair mithyä prajalpitam |
svacchandaà carati svätra sevakaù para-çäsanät ||291||
bhü-çayyä brahmacaryaà ca kåçatvaà laghu-bhojanam |
sevakasya yater yadvad viçeñaù päpa-dharmajaù ||292||
çétätapädi-kañöäni sahate yäni sevakaù |
dhanäya täni cälpäni yadi dharmän na mucyate ||293||
mådunäpi suvåttena suçliñöenäpi häriëä |
modakenäpi kià tena niñpattir yasya sevayä ||294||
saïjévaka äha—atha bhavän kià vaktu-manäù ?
so’bravét—mitra, sacivänäà mantra-bhedaà na yujyate | uktaà ca—
yo mantraà svämino bhidyät säcivye san-niyojitaù |
sa hatvä nåpa-käryaà tat svayaà ca narakaà vrajet ||295||
yena yasya kåto bhedaù sacivena mahépateù |
tenäçastra-vadhas tasya kåta ity äha näradaù ||296||
tathäpi mayä tava sneha-päça-baddhena mantra-bhedaù kåtaù | yatas tvaà mama vacanenätra räja-kule viçvastaù praviñöaç ca | uktaà ca—
viçrambhäd yasya yo måtyum aväpnoti kathaïcana |
tasya hatyä tad-utthä sä prähedaà vacanaà manuù ||297||
tat tavopari piìgalako’yaà duñöa-buddhiù kathitaà cädyänena mat-purataç catuñkarëatayä—yat prabhäte saïjévakaà hatvä samasta-måga-pariväraà cirät tåptià neñyämi |
tataù sa mayoktaù—svämin ! na yuktam idaà yan mitra-droheëa jévanaà kriyate | uktaà ca—
api brahma-vadhaà kåtvä präyaçcittena çudhyati |
tad-arthena vicérëena na kathaïcit suhåd-druhaù ||298||
tatas tenähaà samarñeëoktaù—bho duñöa-buddhe, saïjévakas tävac chañpa-bhojé, vayaà mäàsäçinaù | tad asmäkaà sväbhävikaà vairam iti kathaà ripur upekñyate ? tasmät sämädibhir upäyair hanyate | na ca hate tasmin doñaù syät | uktaà ca—
dattväpi kanyakäà vairé nihantavyo vipaçcitä |
anyopäyair açakyo yo hate doño na vidyate ||299||
kåtyäkåtyaà na manyeta kñatriyo yudhi saìgataù |
prasupto droëa-putreëa dhåñöadyumnaù purä hataù ||300||
tad ahaà tasya niçcayaà jïätvä tvat-sakäçam ihägataù | sämprataà me nästi viçväsa-ghätaka-doñaù | mayä sugupta-mantras tava niveditaù | atha yat te pratibhäti tat kuruñva iti | atha saïjévakas tasya tadvajra-päta-däruëaà vacanaà çrutvä moham upagataù | atha cetanäà labdhvä sa-vairägyam idam äha—bho sädhv idam ucyate—
durjana-gamyä näryaù präyeëäsnehavän bhavati räjä |
kåpaëänusäri ca dhanaà megho giri-durga-varñé ca ||301||
ahaà hi saàmato räjïo ya evaà manyate kudhéù |
balévardaù sa vijïeyo viñäëa-parivarjitaù ||302||
varaà vanaà varaà bhaikñaà varaà bhäropajévanam |
varaà vyädhir manuñyäëäà nädhikäreëa sampadaù ||303||
tad yuktaà mayä kåtaà tad anena saha maitré vihitä | uktaà ca—
yayor eva samaà vittaà yayor eva samaà kulam |
tayor maitré vivähaç ca na tu puñöa-vipuñöayoù ||304||
tathä ca—
mågä mågaiù saìgam anuvrajanti
gävaç ca gobhis turagäs turagaiù |
mürkhäç ca mürkhaiù sudhiyaù
sudhébhiù samäna-çéla-vyasanena sakhyam ||305||
tad yadi gatvä taà prasädayämi, tathäpi na prasädaà yäsyati | uktaà ca—
nimittam uddiçya hi yaù prakupyati
dhruvaà sa tasyäpagame praçämyati |
akäraëa-dveña-paro hi yo bhavet
kathaà naras taà paritoñayati ||306||
aho sädhu cedam ucyate—
bhaktänäm upakäriëäà para-hita-vyäpära-yuktätmanäà
sevä-saàvyavahära-tattva-viduñäà droha-cyutänäm api |
vyäpattiù skhalitäntareñu niyatä siddhir bhaved vä na vä
tasmäd ambupater ivävani-pateù sevä sadä çaìkiné ||307||
tathä ca—
bhäva-snigdhair upakåtam api dveñyatäà yäti loke
säkñäd anyair apakåtam api prétaye copayäti |
durgrähyatvän nåpati-manasäà naika-bhäväçrayäëäà
sevä-dharmaù parama-gahano yoginäm apy agamyaù ||308||
tat parijïätaà mayä mat-prasädam asahamänaiù samépavartibhir eña piìgalakaù prakopitaù | tenäyaà mamädoñasyäpy evaà vadati | uktaà ca—
prabhoù prasädam anyasya na sahantéha sevakäù |
sapatnya iva saìkruddhäù sapatnyäù sukåtair api ||309||
bhavati caivaà yad guëavatsu samépa-vartiñu guëa-hénänäà na prasädo bhavati | uktaà ca—
guëavattara-pätreëa chädyante guëinäà guëäù |
rätrau dépa-çikhä-käntir na bhänäv udite sati ||310||
damanaka äha—bho mitra ! yady evaà tan nästi te bhayam | prakopito’pi sa durjanais tava vacana-racanayä prasädaà yäsyati |
sa äha—bhoù ! na yuktam uktaà bhavatä | laghünäm api durjanänäà madhye vastuà na çakyate | upäyäntaraà vidhäya te nünaà ghnanti | uktaà ca—
bahavaù paëòitäù kñudräù sarve mäyopajévinaù |
kuryuù kåtyam akåtyaà vä uñöre käkädayo yathä ||311||
damaka äha--katham etat ?
so'bravét—
kathä 11
madotkaöa-siàha-kathä
asti kasmiàçcid vanoddeçe madotkaöo näma siàhaù prativasa ti sma | tasya cänucarä anye dvépi-väyasa-gomäyavaù santi | atha kadäcit tair itas tato bhramadbhiù särthäd bhrañöaù krathanako nämoñöro dåñöaù | atha siàha äha—aho apürvam idaà sattvam | taj jïäyatäà kim etad äraëyakaà grämyaà veti |
tac chrutvä väyasa äha—bhoù svämin ! grämyo'yam uñöra-nämä jéva-viçeñas tava bhojyaù | tad vyäpädyatäm |
siàha äha—nähaà gåham ägataà hanmi | uktaà ca—
gåhaà çatrum api präptaà viçvastam akutobhayam | yo hanyät tasya päpaà syäc chatabrähmaëaghätajam ||312||
tad abhaya-pradänaà dattvä mat-sakäçam änéyatäà yenäsyägama-käraëaà påcchämi |
athäsau sarvair api viçväsyäbhaya-pradänaà dattvä madotkaöa-sakäçam änétaù praëamyopaviñöaç ca | tatas tasya påcchatas tenätma-våttäntaù särtha-bhraàça-samudbhavo
niveditaù | tataù siàhenoktam—bhoù krathanaka ! mä tvaà grämaà gatvä bhüyo'pi bhärodvahana-kañöa-bhägé bhüyäù | tad atraiväraëye nirviçaìko marakata-sadåçäni çañpägräëi bhakñayan mayä saha sadaiva vasa | so'pi tathety uktvä teñäà madhye vicaran na kuto'pi bhayam iti sukhenäste |
tathänyedyur madotkaöasya mahä-gajenäraëya-cäriëä saha yuddham abhavat | tatas tasya danta-musala-prahärair vyathä saïjätä | vyathitaù katham api präëair na viyuktaù | atha çaréräsämarthyän na kutracit padam api calituà çaknoti | te sarve käkädayo'py aprabhutvena kñudhäviñöäù paraà duùkhaà bhejuù |
atha tän siàhaù präha—bhoù ! anviñyatäà kutracit kiàcit sattvaà yenäham etäm api daçäà präptas tad dhatvä yuñmad-bhojanaà sampädayämi |
atha te catväro'pi bhramitum ärabdhä yävan na kiàcit sattvaà paçyanti tävad väyasa-çågälau parasparaà mantrayataù | çågäla äha—bho väyasa ! kià prabhüta-bhräntena | ayam asmäkaà prabhoù krathanako viçvastas tiñöhati | tad enaà hatvä präëa-yäträà kurmaù |
väyasa äha—yuktam uktaà bhavatä | paraà sväminä tasyäbhaya-pradänaà dattam äste na vadhyo'yam iti |
çågäla äha—bho väyasa ! ahaà sväminaà vijïäpya tathä kariñye yathä svämé vadhaà kariñyati | tat tiñöhantu bhavanto'traiva, yävad ahaà gåhaà gatvä prabhor äjïäà gåhétvä cägacchämi |
evam abhidhäya satvaraà siàham uddiçya prasthitaù | atha siàham äsädyedam äha—svämin ! samastaà vanaà bhräntvä vayam ägatäù | na kiàcit sattvam äsäditam | tat kià kurmo vayam | samprati vayaà bubhukñayä padam ekam api pracalituà na çaknumaù | devo'pi pathyäçé vartate | tad yadi devädeço bhavati tat krathanaka-piçitenädya pathya-kriyä kriyate |
atha siàhas tasya tad däruëaà vacanam äkarëya sa-kopam idam äha—dhik päpädhama ! yady evaà bhüyo'pi vadasi | tatas tväà tat-kñaëam eva vadhiñyämi | tato mayä tasyäbhayaà pradattam | tat kathaà vyäpädayämi | uktaà ca—
na go-pradänaà na mahé-pradänaà
na cänna-dänaà hi tathä pradhänam | yathä vadantéha budhäù pradhänaà
sarva-pradäneñv abhaya-pradänam ||313||
tac chrutvä çågäla äha—svämin yady abhayapradänaà dattvä vadhaù kriyate tad eña doño bhavati | punar yadi devapädänäà bhaktyä sätmano jévitavyaà prayacchati tan na doñaù |
tato yadi sa svayam evätmänaà vadhäya niyojayati tad vadhyo'nyathäsmäkaà madhyäd ekatamo vadhya iti yato devapädäù pathyäçinaù kñunnirodhäd antyäà daçäà yäsyanti |
tat kim etaiù präëair asmäkaà ye svämyarthe na yäsyanti | aparaà paçcäd apy asmäbhir vahni-praveçaù käryo yadi svämi-pädänäà kiàcid aniñöaà bhaviñyati | uktaà ca—
yasmin kule yaù puruñaù pradhänaù
sa sarva-yatnaiù parirakñaëéyaù | tasmin vinañöe sva-kulaà vinañöaà
na näbhi-bhaìge hy arakä vahanti ||314||
tad äkarëya madotkaöa äha—yady evaà tat kuruñva yad rocate |
tac chrutvä sa satvaraà gatvä tän äha—bhoù ! svämino mahaty avasthä vartate | tat kià paryaöitena ? tena vinä ko'träsmän rakñayiñyati ? tad gatvä tasya kñud-rogät para-lokaà prasthitasyätma-çaréra-dänaà kurmo yena svämi-prasädasya anåëatäà gacchämaù | uktaà ca—
äpadaà präpnuyät svämé yasya bhåtyasya paçyataù |
präëeñu vidyamäneñu sa bhåtyo narakaà vrajet ||315||
tad-anantaraà te sarve bäñpa-pürita-dåço madotkaöaà praëamyopaviñöäù | tän dåñövä madotkaöa äha—bhoù ! präptaà dåñöaà vä kiàcit sattvam |
atha teñäà madhyät käkaù proväca—svämin ! vayaà tävat sarvatra paryaöitäù paraà na kiàcit sattvam äsäditaà dåñöaà vä | tad adya mäà bhakñayitvä präëän dhärayatu svämé, yena devasyäçväsanaà bhavati mama punaù svarga-präptir iti | uktaà ca—
svämy-arthe yas tyajet präëän bhåtyo bhakti-samanvitaù | sa paraà padam äpnoti jarä-maraëa-varjitam ||316||
tac chrutvä çågäla äha—bhoù ! svalpa-käyo bhavän | tava bhakñaëät sväminas tävat präëa-yäträ na bhavati | aparo doñaç ca tävat samutpadyate | uktaà ca—
käka-mäàsaà tathocchiñöaà stokaà tad api durbalam |
bhakñitenäpi kià tena yena tåptir na jäyate ||317||
tad darñitä svämi-bhaktir bhavatä gataà ca änåëyaà bhartå-piëòasya präptaç cobhaya-loke sädhu-vädaù | tad apasarägrataù | ahaà sväminaà vijïäpayämi | tathänuñöhite çågälaù sädaraà praëamyopaviñöaù präha—svämin ! mäà bhakñayitvädya präëa-yäträà vidhäya mamobhaya-loka-präptià kuru | uktaà ca—
svämy-äyattäù sadä präëä bhåtyänäm arjitä dhanaiù | yatas tato na doño'sti teñäà grahaëa-sambhavaù ||318||
atha tac chrutvä dvépy äha—bhoù sädhüktaà bhavatä punar bhavän api svalpa-käyaù sva-jätiç ca nakhäyudhatväd abhakñya eva | uktaà ca—
näbhakñyaà bhakñayet präjïaù präëaiù kaëöha-gatair api | viçeñät tad api stokaà loka-dvaya-vinäçakam ||319||
tad darçitaà tvayätmanaù kaulényam | atha vä sädhu cedam ucyate—
etad-arthaà kulénänäà nåpäù kurvanti saìgraham | ädi-madhyävasäneñu na te gacchanti vikriyäm ||320||
tad apasarägrataù, yenähaà sväminaà vijïäpayämi | tathänuñöhite dvépé praëamya madotkaöam äha—svämin ! kriyatäm adya mama präëaiù präëa-yäträ | déyatäm akñayo väsaù svarge | mama vistäryatäà kñiti-tale prabhütaà yaçaù | tan nätra vismayaù käryaù | uktaà ca—
måtänäà sväminaù kärye bhåtyänäm anuvartinäm | bhavet svarge akñayo väsaù kértiç ca dharaëé-tale ||321||
tac chrutvä krathanakaç cintayämäsa—etais tävat sarvair api çobhä-väkyäny uktäni na caiko'pi sväminä vinäçitaù | tad aham api präpta-kälaà vakñyämi citrakaà yena mad-vacanam ete trayo'pi samarthayanti | iti niçcitya proväca—bhoù satyam uktaà bhavatä paraà bhavän api nakhäyudhaù | tat kathaà bhavantaà svämé bhakñayati | uktaà ca—
manasäpi svajätyänäà yo'niñöäni pracintayet | bhavanti tasya täny eva iha loke paratra ca ||322||
tad apasarägrataù, yenähaà sväminaà vijïäpayämi | tathänuñöhite krathanako'gre sthitvä praëamyoväca—svämin ! ete'bhakñyäs tava tan mama präëaiù präëa-yäträ vidhéyatäà yena mamobhaya-loka-präptir bhavati | uktaà ca—
na yajväno'pi gacchanti täà gatià naiva yoginaù | yäà yänti projjhita-präëäù svämy-arthe sevakottamäù ||323||
evam abhihite täbhyäà çågäla-citrakäbhyäà vidäritobhaya-kukñiù krathanakaù präëän atyäkñét | tataç ca taiù kñudra-paëòitaiù sarvair bhakñitaù |
ato'haà bravémi—bahavaù paëòitäù kñudräù iti |
—o)0(o--
tad bhadra, kñudra-pariväro'yaà te räjä mayä samyag jätaù | satäm asevyaà ca | uktaà ca—
açuddha-prakåtau räjïi janatä nänurajyate |
yathä gådhra-samäsannaù kalahaàsaù samäcaret ||324||
tathä ca—
gådhräkäro'pi sevyaù syäd dhaàsäkäraiù sabhäsadaiù |
haàsäkäro'pi santyäjyo gådhräkäraiù sa tair nåpaù ||325||
tan nünaà mamopari kenacid durjanenäyaà prakopitaù, tenaivaà vadati | athavä bhavaty etat | uktaà ca—
mådunä salilena khanyamä
nänyavad dhåñyanti girer api sthaläni |
upajäpavidäà ca karëa-jäpaiù
kim u cetäàsi mådüni mänavänäm ||326||
karëa-viñeëa ca bhagnaù kià kià na karoti bäliço lokaù |
kñapaëakatäm api dhatte pibati suräà naraka-pälena ||327||
athavä sädhv idam ucyate—
pädähato'pi dåòha-daëòa-samähato'pi
yaà daàñörayä spåçati taà kila hanti sarpaù |
ko'py eña eva piçunogra-manuñya-dharmaù
karëe paraà spåçati hanti paraà samülam ||328||
tathä ca—
aho khala-bhujaìgasya viparéto vadha-kramaù |
karëe lagati cänyasya präëair anyo viyujyate ||329||
tad evaà gate'pi kià kartavyam ity ahaà tväà suhåd-bhävät påcchämi |
damanaka äha—tad-deçäntara-gamanaà yujyate | naivaà-vidhasya kusväminaù seväà vidhätum | uktaà ca—
guror apy avaliptasya käryäkäryam ajänataù |
utpatha-pratipannasya parityägo vidhéyate ||330||
saïjévaka äha—asmäkam upari svämini kupite gantuà na çakyate, na cänyatra gatänäm api nirvåtir bhavati | uktaà ca—
mahatäà yo'parädhyena dürastho'sméti näçvaset |
dérghau buddhimato bähü täbhyäà hiàsati hiàsakam ||331||
tad yuddhaà muktvä me nänyad asit çreyaskaram | uktaà ca—
na tän hi térthais tapasä ca lokän
svargaiñiëo däna-çataiù suvåttaiù |
kñaëena yän yänti raëeñu dhéräù
präëän samujjhanti hi ye suçéläù ||332||
måtaiù sampräpyate svargo jévadbhiù kértir uttamä |
tad ubhäv api çüräëäà guëäv etau sudurlabhau ||333||
laläöa-deçe rudhiraà sravat tu
çürasya yasya praviçec ca vaktre |
tat somapänena samaà bhavec ca
saìgräma-yajïe vidhivat pradiñöam ||334||
tathä ca—
homärthair vidhivat pradäna-vidhinä sad-vipra-våndärcanair
yajïair bhüri-sudakñiëaiù suvihitaiù sampräpyate yat phalam |
sat-térthäçrama-väsa-homa-niyamaiç cändräyaëädyaiù kåtaiù
pumbhis tat-phalam ähave vinihitaiù sampräpyate tat-kñaëät ||335||
tad äkarëya damanakaç cintayämäsa—yuddhäya kåta-niçcayo'yaà dåçyate durätmä | tad yadi kadäcit tékñëa-çågäläbhyäà sväminaà prahariñyati tan mahän anarthaù sampatsyate | tad enaà bhüyo'pi sva-buddhyä prabodhya tathä karomi, yathä deçäntara-gamanaà karoti | äha ca—bho mitra ! samyag abhihitaà bhavatä | paraà kaù svämi-bhåtyayoù saìgrämaù | uktaà ca—
balavantaà ripuà dåñövä kilätmänaà pragopayet |
balavadbhiç ca kartavyä çarac-candra-prakäçatä ||336||
anyac ca—
çatror vikramam ajïätvä vairam ärabhate hi yaù |
sa paräbhavam äpnoti samudrañ öiööibhäd yathä ||337||
saïjévaka äha--katham etat ?
so'bravét—
kathä 12
öiööibha-dampaté-kathä
kasmiàçcit samudraika-deçe öiööibha-dampaté vasataù | tato gacchati käla åtu-samayam äsädya öiööibhé garbham ädhatta | äsanna-prasavä saté sä öiööibham üce—bhoù känta ! mama prasava-samayo vartate | tad vicintyatäà kim api nirupadravaà sthänaà yena taträham aëòaka-mokñaëaà karomi |
öiööibhaù präha—bhadre ramyo'yaà samudra-pradeçaù | tad atraiva prasavaù käryaù |
sä präha—atra pürëimä-dine samudra-velä carati | sä matta-gajendrän api samäkarñati | tad düram anyatra kiàcit sthänam anviñyatäm |
tac chrutvä vihasya öiööibha äha—bhadre na yuktam uktaà bhavatyä | kä mäträ samudrasya yä mama düñayiñyati prasütim | kià na çrutaà bhavatyä—
baddhvämbara-cara-märgaà vyapagata-dhümaà sadä mahad bhayadam |
manda-matiù kaù praviçati hutäçanaà svecchayä manujaù ||338||
mattebha-kumbha-vidalana-kåta-çramaà suptam antaka-pratimam |
yama-loka-darçanecchuù siàhaù bodhayati ko näma ||339||
ko gatvä yama-sadanaà svayam antakam ädiçaty ajäta-bhayaù |
präëän apahara matto yadi çaktiù käcid asti tava ||340||
präleya-leça-miçre maruti präbhätike ca väti jaòe |
guëa-doña-jïaù puruño jalena kaù çétam apanayati ||341||
tasmäd viçrabdhätraiva garbhaà muïca | uktaà ca—
yaù paräbhava-santrastaù sva-sthänaà santyajen naraù |
tena cet putriëé mätä tad vandhyä kena kathyate ||342||
tac chrutvä samudraç cintayäm äsa—aho garvaù pakñi-kéöasyäsya | atha vä sädhv idam ucyate—
utkñipya öiööibhaù pädäv äste bha gabhayäd divaù |
sva-citta-kalpito garvaù kasya näträpi vidyate ||343||
tan mayäsya pramäëaà kutühaläd api drañöavyam | kià mamaiño'ëòäpahäre kåte kariñyati | iti cintayitvä sthitaù | atha prasavänantaraà präëayäträrthaà gatäyäñ öiööibhyäù samudro velävyäjenäëòäny apajahära | athäyätä sä öiööibhé prasavasthänaà çünyam avalokya pralapanté öiööibham üce—bho mürkha ! kathitam äsén mayä te yat samudravelayä aëòänäà vinäço bhaviñyati tad dürataraà vrajävaù paraà müòhatayähaàkäram äçritya mama vacanaà na karoñi | athavä sädhv idam ucyate |
suhådäà hitakämänäà na karotéha yo vacaù | sa kürma iva durbuddhiù käñöhäd bhrañöo vinaçyati ||344||
öiööibha äha—katham etat ?
säbravét—
kathä 13
kambugréväkhya-kürma-kathä
asti kasmiàçcij jaläçaye kambu-grévo näma kacchapaù | tasya ca saìkaöa-vikaöa-nämné mitre haàsa-jätéye parama-sneha-koöim äçrite nityam eva saras-téram äsädya tena sahäneka-devarñi-maharñéëäà kathäù kåtvästa-maya-veläyäà sva-néòä-saàçrayaà kurutaù | atha gacchatä kälenävåñöi-vaçät saraù çanaiù çanaiù çoñam agamat | tatas tad-duùkha-duùkhitau täv ücatuù—bho mitra ! jambäla-çeñam etat-saraù saïjätam | tat kathaà bhavän bhaviñyatéti vyäkulatvaà no hådi vartate |
tac chrutvä kambugréva äha—bhoù, sämprataà nästy asmäkaà jévitavyaà jaläbhävät | tathäpy upäyaç cintyatäm iti | uktaà ca—
tyäjyaà na dhairyaà vidhure’pi käle
dhairyät kadäcid gatim äpnuyät saù |
yathä samudre’pi ca pota-bhaìge
säàyätriko väïchati tartum eva ||345||
aparaà ca—
miträrthe bändhavärthe ca buddhimän yatate sadä |
jätäsv äpatsu yatnena jagädedaà vaco manuù ||346||
tad änéyatäà käcid dåòha-rajjur laghu-käñöhaà vä | anviñyatäà ca prabhüta-jala-sanäthaà saraù, yena mayä madhya-pradeçe dantair gåhéte sati yuväà koöi-bhägayos tat-käñöhaà mayä sahitaà saìgåhya tat-saro nayathaù |
täv ücatuù—bho mitra ! evaà kariñyävaù | paraà bhavatä mauna-vratena sthätavyam | no cet tava käñöhät päto bhaviñyati |
tathänuñöhite gacchatä kambugréveëädhobhäga-vyavasthitaà kiàcit puram älokitam | tatra ye pauräs te tathä néyamänaà vilokya savismayam idam ücuù—aho cakräkäraà kim api pakñibhyäà néyate | paçyata paçyata |
atha teñäà kolähalam äkarëya kambugréva äha—bhoù ! kim eña kolähalaù ? iti vaktu-manä ardhokte patitaù pauraiù khaëòaçaù kåtaç ca | ato’haà bravémi—suhådäà hita-kämänäm iti | tathä ca—
anägata-vidhätä ca pratyutpanna-matis tathä |
dväv etau sukham edhete yad-bhaviñyo vinaçyati ||347||
öiööibha äha—katham etat ?
säbravét—
kathä 14
anägata-vidhätädi-matsya-traya-kathä
kasmiàçcij jaläçaye’nägata-vidhätä pratyutpanna-matir yad-bhaviñyaç ceti trayo matsyäù santi | atha kadäcit taà jaläçayaà dåñövä gacchadbhir matsya-jévibhir uktam—yad aho bahu-matsyo’yaà hradaù | kadäcid api näsmäbhir anveñitaù | tad adya tävad ähära-våttiù saïjätä | sandhyä-samayaç ca saàvåttaù | tataù prabhäte’trägantavyam iti niçcayaù |
atas teñäà tat-kuliça-pätopamaà vacaù samäkarëyänägata-vidhätä sarvän matsyän ähüyedam üce—aho, çrutaà bhavadbhir yan matsya-jévibhir abhihitam | tad räträv api gamyatäà kiïcin nikaöaà saraù | uktaà ca—
açaktair balinaù çatroù kartavyaà prapaläyanam |
saàçritavyo’thavä durgo nänyä teñäà gatir bhavet ||348||
tan nünaà prabhäta-samaye matsya-jévino’tra samägamya matsya-saìkñayaà kariñyanti | etan mama manasi vartate | tan na yuktaà sämprataà kñaëam apy aträvasthätum | uktaà ca—
vidyamänä gatir yeñäm anyaträpi sukhävahä |
te na paçyanti vidväàso deha-bhaìgaà kula-kñayam ||349||
tad äkarëya pratyutpanna-matiù präha—aho satyam abhihitaà bhavatä | mamäpy abhéñöam etat | tad anyatra gamyatäm iti | uktaà ca—
para-deça-bhayät bhétä bahu-mäyä napuàsakäù |
sva-deçe nidhanaà yänti käkäù käpuruñä mågäù ||350||
yasyästi sarvatra gatiù sa kasmät
sva-deça-rägeëa hi yäti näçam |
tätasya küpo’yam iti bruväëäù
kñära-jalaà käpuruñäù pibanti ||351||
atha tat samäkarëya proccair vihasya yad-bhaviñyaù proväca—aho, na bhavadbhyäà mantritaà samyag etad iti, yataù kià väì-mätreëäpi teñäà pitå-paitämahikam etat saras tyaktuà yujyate | yady äyuù-kñayo’sti tad anyatra gatänäm api måtyur bhaviñyaty eva | uktaà ca—
arakñitaà tiñöhati daiva-rakñitaà
surakñitaà daiva-hataà vinaçyati |
jévaty anätho’pi vane visarjitaù
kåta-prayatno’pi gåhe na jévati ||352||
tad ahaà na yäsyämi bhavadbhyäà ca yat pratibhäti tat kartavyam |
atha tasya taà niçcayaà jïätvänägata-vidhätä pratyutpanna-matiç ca niñkränau saha parijanena | atha prabhäte tair matsya-jévibhir jälais taj jaläçayam äloòya yad-bhaviñyeëa saha tat-saro nirmatsyatäà nétam | ato’haà bravémi—anägata-vidhätä ceti |
tac chrutvä öiööibha äha—bhadre, kià mäà yadbhaviñya-sadåçaà sambhävayasi | tat paçya me buddhi-prabhävaà yävad enaà duñöa-samudraà sva-caïcvä çoñayämi |
öiööibhy äha—aho kas te samudreëa saha vigrahaù | tan na yuktam asyopari kopaà kartum | uktaà ca—
puàsäm asamarthänäm upadraväyätmano bhavet kopaù |
piöharaà jvalad-atimätraà nija-pärçvän eva dahatitaräm ||353||
tathä ca—
aviditvätmanaù çaktià parasya na samutsukaù |
gacchann abhimukho vahnau näçaà yäti pataìgavat ||354||
öiööibha äha—priye, mä maivaà vada | yeñäm utsäha-çaktir bhavati te svalpä api gurün vikramante | uktaà ca—
viçeñät paripürëasya yäti çatror amarñaëaù |
äbhimukhyaà çaçäìkasya yathädyäpi vidhuntudaù ||355||
tathä ca—
pramäëäd adhikasyäpi gaëòa-çyäma-mada-cyuteù | padaà mürdhni samädhatte kesaré matta-dantinaù ||356||
tathä ca—
bälasyäpi raveù pädäù patanty upari bhübhåtäm |
tejasä saha jätänäà vayaù kutropayujyate ||357||
hastau sthülataraù sa cäìkuça-vaçaù kià hasti-mätro’ìkuço
dépe prajvalite praëaçyati tamaù kià dépa-mätraà tamaù |
vajreëäpi hatäù patanti girayaù kià vajra-mätro giris
tejo yasya viräjate sa balavän sthüleñu kaù pratyayaù ||358||
tad anayä caïcväsya sakalaà toyaà çuñka-sthalatäà nayämi |
öiööibhy äha—bhoù känta ! yatra jähnavé nava-nadé-çatäni gåhétvä nityam eva praviçati, tathä sindhuç ca | tat kathaà tvam añöädaça-nadé-çataiù püryamäëaà taà vipruña-vähinyä caïcvä çoñayiñyasi ? tat kim açraddho yenoktena |
öiööibha äha—priye !
anirvedaù çriyo mülaà caïcur me loha-sannibhä |
aho-räträëi dérghäëi samudraù kià na çuñyati ||359||
duradhigamaù para-bhägo yävat puruñeëa pauruñaà na kåtam |
jayati tuläm adhirüòho bhäsvän api jalada-paöaläni ||360||
öiööibhy äha—yadi tvayävaçyaà samudreëa saha vigrahänuñöhänaà käryam | tad anyän api vihaìgamän ähüya suhåj-jana-sahita evaà samäcara | uktaà ca—
bahünäm apy asäräëäà samväyo hi durjayaù |
tåëair äveñöyate rajjur yathä nägo’pi baddhyate ||361||
tathä ca—
caöakäkäñöha-küöena makñikä-dardurais tathä |
mahäjana-virodhena kuïjaraù pralayaà gataù ||362||
öiööibha äha—katham etat ?
sä präha—
kathä 15
kuïjara-caöaka-dampaté-kathä
kasmiàçcid vanoddeçe caöaka-dampaté tamäla-taru-kåta-nilayau prativasataù sma | atha tayor gacchatä kälena santatir abhavat | anyasminn ahani pramatto vana-gajaù kaçcit taà tamäla-våkñaà gharmärtaç chäyärthé samäçritaù | tato madotkaåñät täà tasya çäkhäà caöakäçritäà puñkarägreëäkåñya babhaïja | tasyä bhaìgena caöakäëòäni sarväëi viçérëäni | äyuù-çeñatayä ca caöakau katham api präëair na viyuktau |
atha caöakä säëòa-bhaìgäbhibhütä praläpän kurväëä na kiïcit sukham äsasäda | aträntare tasyäs tän praläpän çrutvä käñöha-küöo näma pakñé tasyäù parama-suhåt-tad-duùkha-duùkhito’bhyetya täm uväca—bhagavati ! kià våthä praläpena | uktaà ca—
nañöaà måtam atikräntaà nänuçocanti paëòitäù |
paëòitänäà ca mürkhäëäà viçeño’yaà yataù småtaù ||363||
tathä ca—
açocyänéha bhütäni yo müòhas täni çocati |
tad-duùkhäl labhate duùkhaà dväv anarthau niñevate ||364||
anyac ca—
çleñmäçru bändhavair muktaà preto bhuìkte yato’vaçaù |
tasmän na roditavyaà hi kriyäù käryäç ca çaktitaù ||365||
caöakä präha—astv etat | paraà duñöa-gajena madän mama santäna-kñayaù kåtaù | tad yadi mama tvaà suhåt-satyas tad asya gajäpasadasya ko’pi vadhopäyaç cintyatäm | yasyänuñöhänena me santati-näça-duùkham apasarati | uktaà ca—
äpadi yenopakåtaà yena ca hasitaà daçäsu viñamäsu |
upakåtya tayor ubhayoù punar api jätaà naraà manye ||366||
käñöha-küöa äha—bhagavati, satyam abhihitaà bhavatyä | uktaà ca—
sa suhåd-vyasane yaù syäd anya-jäty-udbhavo’pi san |
våddhau sarvo’pi mitraà syät sarveñäm eva dehinäm ||367||
sa suhåd-vyasane yaù syät sa putro yas tu bhaktimän |
sa bhåtyo yo vidheyajïaù sä bhäryä yatra nirvåtiù ||368||
tat paçya me buddhi-prabhävam | paraà mamäpi suhåd-bhütä véëäravä näma makñikästi | tat täm ähüyägacchämi, yena sa durätmä duñöa-gajo badhyate |
athäsau caöakayä saha makñikäm äsädya proväca—bhadre, mameñöeyaà caöakä kenacid duñöa-gajena paräbhütäëòa-sphoöanena | tat tasya vadhopäyam anutiñöhato me sähäyyaà kartum arhasi |
makñikäpy äha—bhadra ! kim ucyate’tra viñaye | uktaà ca—
punaù pratyupakäräya miträëäà kriyate priyam |
yat punar mitra-mitrasya käryaà mitrair na kià kåtam ||369||
satyam etat | paraà mamäpi bheko meghanädo näma mitraà tiñöhati | tam apy ähüya yathocitaà kurmaù | uktaà ca—
hitaiù sädhu-samäcäraiù çästrajïair mati-çälibhiù |
kathaïcin na vikalpante vidvadbhiç cintitä nayäù ||370||
atha te trayo’pi gatvä meghanädasyägre samastaà våttäntaà nivedya tasthuù | atha sa proväca—kiyan mätro’sau varäko gajo mahäjanasya kupitasyägre | tan madéyo mantraù kartavyaù | makñike, tvaà gatvä madhyähna-samaye tasya madoddhatasya gajasya karëe véëä-rava-sadåçaà çabdaà kuru | yena çravaëa-sukha-lälaso nimélita-nayano bhavati | tataç ca käñöha-küöa-caïcvä sphoöita-nayano’ndhébhütas tåñärto mama garta-taöäçritasya saparikarasya çabdaà çrutvä jaläçayaà matvä samabhyeti | tato gartam äsädya patiñyati païcatvaà yäsyati ceti | evaà samaväyaù kartavyo yathä vaira-sädhanaà bhavati |
atha tathänuñöhite sa matta-gajo makñikä-geya-sukhän nimélita-netraù käñöha-küöa-håta-cakñur madhyähna-samaye bhrämyan maëòüka-çabdänusäré gacchan mahatéà gartam äsädya patito måtaç ca | ato’haà bravémi—caöakä käñöha-küöena iti |
öiööibha äha—bhadre, evaà bhavatu | suhåd-varga-samudäyena saha samudraà çoñayiñyämi | iti niçcitya baka-särasa-mayürädén samähüya proväca—bhoù paräbhüto’haà samudreëäëòakäpahareëa | tac cintyatäm asya çoñaëopäyaù |
te sammantrya procuù—açaktä vayaà samudra-çoñaëe | tat kià våthä prayäsena | uktaà ca—
abalaù pronnataà çatruà yo yäti mada-mohitaù |
yuddhärthaà sa nivarteta çérëa-danto yathä gajaù ||371||
tad asmäkaà svämé vainateyo’sti | tasmai sarvam etat-paribhava-sthänaà nivedyatäm, yena svajäti-paribhava-kupito vairänåëyaà gacchati | athaväträvalepaà kariñyati tathäpi nästi vo duùkham | uktaà ca—
suhådi nirantara-racite guëavati bhåtye’nuvartini kalatre |
svämini çakti-samete nivedya duùkhaà sukhé bhavati ||372||
tad yämo vinateya-sakäçaà yato’säv asmäkaà svämé |
tathänuñöhite sarve te pakñiëo viñaëëa-vadanä bäñpa-pürita-dåço vainateya-sakäçam äsädya karuëa-svareëa phütkartum ärabdhäù—aho ! abrahmaëyam abrahmaëyam ! adhunä sadäcärasya öiööibhasya bhavati näthe sati samudreëäëòäny apahåtäni tat-pranañöam adhunä pakñi-kulam | anye’pi svecchayä samudreëa vyäpädiñyante | uktaà ca—
kva kasya karma saàvékñya karoty anyo’pi garhitam |
gatänugatiko loko na lokaù päramärthikaù ||373||
cäöu-taskara-durvåttais tathä sähasikädibhiù |
péòyamänäù prajä rakñyäù kaöücchadmädibhis tathä ||374||
prajänäà dharma-ñaò-bhägo räjïo bhavati rakñituù |
adharmäd api ñaò-bhägo jäyate yo na rakñati ||375||
prajä-péòana-santäpät samudbhüto hutäçanaù |
räjïaù çriyaà kulaà präëän nädagdhvä vinivartate ||376||
räjä bandhur abandhünäà räjä cakñur acakñuñäm |
räjä pitä ca mätä ca sarveñäà nyäya-vartinäm ||377||
phalärthé pärthivo lokän pälayed yatnam ästhitaù |
däna-mänädi-toyena mäläkäro’ìkurän iva ||378||
yathä béjäìkuraù sükñmaù pratnenäbhirakñitaù |
phala-prado bhavet käle tadval lokaù surakñitaù ||379||
hiraëya-dhänya-ratnäni yänäni vividhäni ca |
tathänyad api yat kiïcit prajäbhyaù syän nåpasya tat ||380||
athaivaà garuòaù samäkarëya tad-duùkha-duùkhitaù kopäviñöaç ca vyacintayat—aho ! satyam uktam etaiù pakñibhiù | tad adya gatvä taà samudraà çoñayämaù |
evaà cintayatas tasya viñëu-dütaù samägatyäha—bho garutman ! bhagavatä näräyaëenähaà tava pärçve preñitaù | deva-käryäya bhagavän amarävatyäà yäsyatéti | tat satvaram ägamyatäm |
tac chrutvä garuòaù säbhimänaà präha—bho düta ! kià mayä kubhåtyena bhagavän kariñyati | tad gatvä taà vada yad anyo bhåtyo vähanäyäsmat-sthäne kriyatäm | madéyo namaskäro väcyo bhagavataù | uktaà ca—
yo na vetti guëän yasya na taà seveta paëòitaù |
na hi tasmät phalaà kiïcit sukåñöäd üñaräd iva ||381||
düta äha—bho vainateya ! kadäcid api bhagavantaà prati tvayä naitad abhihitam édåk | tat kathaya, kià te bhagavatäpamäna-sthänaà kåtam ?
garuòa äha—bhagavad-äçraya-bhütena samudreëäsmaö öiööibhäëòäny apahåtäni | tad yadi nigrahaà na karoti tad ahaà bhagavato na bhåtya ity eña niçcayas tvayä väcyaù | tad drutataraà gatvä bhavatä bhagavataù samépe vaktavyam |
atha düta-mukhena praëaya-kupitaà vainateyaà vijïäya sammäna-puraùsaraà tam änayämi | uktaà ca—
bhaktaà çaktaà kulénaà ca na bhåtyam avamänayet |
putraval lälayen nityaà ya icchec chriyam ätmanaù ||382||
anyac ca—
räjä tuñöo’pi bhåtyänäm artha-mätraà prayacchati |
te tu sammänitäs tasya präëair apy upakurvate ||383||
ity evaà sampradhärya rukma-pure vainateya-sakäçaà satvaram agamat | vainateyo’pi gåhägataà bhagavantam avalokya trapädhomukhaù praëamyoväca—bhagavan ! tvad-äçrayonmattena samudreëa mama bhåtyäsyäëòäny apahåtya mamäpamäno vihitaù | paraà bhagaval-lajjayä mayä vilambitam | no ced enam ahaà sthaläntaram adyaiva nayämi | yataù svämi-bhayäc chravaëo’pi prahäro na déyate | uktaà ca—
yena syäl laghutä vätha péòä citte prabhoù kvacit |
präëa-tyäge’pi tat karma na kuryät kula-sevakaù ||384||
tac chrutvä bhagavän äha—bho vainateya ! satyam abhihitaà bhavatä | uktaà ca—
bhåtyäparädhajo daëòaù svämino jäyate yataù |
tena lajjäpi tasyotthä na bhåtyasya tathä punaù ||385||
tad ägaccha yenäëòäni samudräd ädäya öiööibhaà sambhävayävaù | amarävatéà ca gacchävaù |
tathänuñöhite samudro bhagavatä nirbhartsyägneyaà çaraà sandhyäyäbhihitaù—bho durätman ! déyantäà öiööibhäëòäni | no cet sthalatäà tväà nayämi |
tataù samudreëa sa-bhayena öiööibhäëòäni täni pradattäni | öiööibhenäpi bhäryäyai samarpitäni | ato’haà bravémi—çatror balam avijïäya iti | tasmät puruñeëodyamo na tyäjyaù |
tad äkarëya saïjévakas tam eva bhüyo’pi papraccha—bho mitra ! kathaà jïeyo mayäsau duñöa-buddhir iti | iyantaà kälaà yävad uttarottara-snehena prasädena cähaà dåñöaù | na kadäcit tad-vikåtir dåñöä | tat kathyatäà yenäham ätma-rakñärthaà tad-vadhäyodyamaà karomi |
damanaka äha—bhadra, kim atra jïeyam ? eña te pratyayaù | yadi rakta-netras triçikhäà bhrükuöià dadhänaù såkkaëé parilelihan tväà dåñövä bhavati, tad duñöa-buddhiù | anyathä suprasädaç ceti | tad äjïäpaya mäm | sväçrayaà prati gacchämi | tvayä ca yathäyaà mantra-
bhedo na bhavati tathä käryam | yadi niçämukhaà präpya gantuà çaknoñi tad-deça-tyägaù käryaù | yataù—
tyajed ekaà kulasyärthe grämasyärthe kulaà tyajet |
grämaà janapadasyärthe svätmärthe påthivéà tyajet ||386||
äpad-arthe dhanaà rakñed därän rakñed dhanair api |
ätmänaà satataà rakñed därair api dhanair api ||387||
balavatäbhibhütasya videça-gamanaà tad-anupraveço vä nétiù | tad-deça-tyägaù käryaù | athavätmä sämädibhir upäyair äbharakñaëéyaù | uktaà ca—
api putra-kalatrair vä präëän rakñeta paëòitaù |
vidyamänair yatas taiù syät sarvaà bhüyo’pi dehinäm ||388||
tathä ca—
yena kenäpy upäyena çubhenäpy açubhena vä |
uddhared dénam ätmänaà samartho dharmam äcaret ||389||
yo mäyäà kurute müòhaù präëa-tyäge dhanädiñu |
tasya präëäù praëaçyanti tair nañöair nañöam eva tat ||390||
evam abhidhäya damanakaù karaöaka-sakäçam agamat | karaöako’pi tam äyäntaà dåñövä proväca—bhadra ! kià kåtaà tatrabhavatä ?
damanaka äha—mayä tävan néti-béja-nirväpaëaà kåtam | parato daiva-vihitäyattam | uktaà ca—
paräìmukhe’pi daive’tra kåtyaà käryaà vipaçcitä |
ätma-doña-vinäçäya sva-citta-stambhanäya ca ||391||
tathä ca—
udyoginaà puruña-siàham upaiti lakñmér
daivena deyam iti käpuruñä vadanti |
daivaà nihatya kuru pauruñam ätma-çaktyä yatne kåte yadi na sidhyati ko’tra doñaù ||392||
karaöaka äha—tat kathaya kédåk tvayä néti-béjaà nirväpitam |
so’bravét—mayänyonyaà täbhyäà mithyä-prajalpena bhedas tathä vihito yathä bhüyo’pi mantrayantäv eka-sthäna-sthitau na drakñyasi |
karaöaka äha—aho, na yuktaà bhavatä vihitaà yat parasparaà tau snehärdra-hådayau sukhäçrayau kopa-sägare prakñiptau | uktaà ca—
aviruddhaà sukha-sthaà yo duùkha-märge niyojayet |
janma-janmäntare duùkhé sa naraù syäd asaàçayam ||393||
aparaà tvaà yad bheda-mätreëäpi håñöas tad apy ayuktam, yataù sarvato’pi jano virüpa-karaëe samartho bhavati nopakartum | uktaà ca—
ghätayitum eva nécaù para-käryaà vetti na prasädayitum |
pätayitum asti çaktir väyor våkñaà na connamitum ||394||
damanaka äha—anabhijïo bhavän néti-çästrasya, tenaitad bravéñi | uktaà ca yataù—
jäta-mätraà na yaù çatruà vyädhià ca praçamaà nayet |
mahä-balo’pi tenaiva våddhià präpya sa hanyate ||395||
tac-chatru-bhüto’yam asmäkaà mantri-padäharaëät | uktaà ca—
pitå-paitämahaà sthänaà yo yasyätra jigéñate |
sa tasya sahajaù çatrur ucchedyo’pi priye sthitaù ||396||
tan mayä sa udäsénatayä samänéto’bhaya-pradänena yävat tävad aham api tena säcivyät pracyävitaù | athavä sädhv idam ucyate—
dadyät sädhur yadi nija-pade durjanäya praveçaà
tan-näçäya prabhavati tato väïchamänaù svayaà saù |
tasmäd deyo vipula-matibhir nävakäço’dhamänäà
järäpi syäd gåha-patir iti çrüyate väkyato’tra ||397||
tena mayä tasyopari vadhopäya eva viracyate | deça-tyägäya vä bhaviñyati | tac ca tväà muktvänyo na jïäsyati | tad uktam etat te svärthäyänuñöhitam | uktaà ca—
nistriàçaà hådayaà kåtvä väëém ikñu-rasopämäm |
vikalpo’tra na kartavyo hanyät taträpakäriëam ||398||
aparaà måto’py asmäkaà bhojyo bhaviñyati | tad ekaà tävad vara-sädhanam | aparaà säcivyaà ca bhaviñyati tåptiç ceti | tad-guëa-traye’sminn upasthite kasmän mäà düñayasi tvaà jäòya-bhävät | uktaà ca—
parasya péòanaà kurvan svärtha-siddhià ca paëòitaù |
müòha-buddhir na bhakñeta vane caturako yathä ||399||
karaöaka äha—katham etat ?
sa äha—
kathä 16
vajra-daàñöra-näma-siàha-kathä
asti kasmiàçcid vanoddeçe vajra-daàñöro näma siàhaù | tasya caturaka-kravyamukha-nämänau çågäla-våkau bhåtya-bhütau sadaivänugatau tatraiva vane prativasataù | athänya-dine siàhena kadäcid äsanna-prasavä prasava-vedanayä sva-yüthäd bhrañöoñöry upaviñöä kasmiàçcid vana-gahane samäsäditä | atha täà vyäpädya yävad udaraà sphoöayati, tävaj jévan laghu-däseraka-çiçur niñkräntaù | siàho’pi däserakyäù piçitena sapariväraù paräà tåptim upägataù | paraà snehäd bäla-däsekaà tyaktaà gåham änéyedam uväca—bhadra, na te’sti måtyor bhayaà matto nänyasmäd api | tataù svecchayätra vane bhrämyatäm iti | yatas te çaìku-sadåçau karëau | tataù çaìkukarëo näma bhaviñyati |
evam anuñöhite catväro’pi na eka-sthäne vihäriëaù parasparam aneka-prakära-goñöhé-sukham anubhavantas tiñöhanti | çaìkukarëo’pi yauvana-padavém ärüòhaù kñaëam api na taà siàhaà muïcati |
atha kadäcid vajra-daàñörasya kenacid vanyena matta-gajena saha yuddham abhavat | tena mada-véryät sa danta-prahärais tathä kñata-çaréro vihito yathä pracalituà na çaknoti | tadä kñut-kñäma-kaëöhas tän proväca—bhoù ! anviñyatäà kiïcit sattvaà yenäham evaà sthito’pi taà vyäpädyätmano yuñmäkaà ca kñut-praëäçaà karomi |
tac chrutvä te trayo’pi vane sandhyä-kälaà yävad bhräntäù, paraà na kiïcit sattvam äsäditam | atha caturakaç cintayämäsa—yadi çaìkukarëo’yaà vyäpädyeta tataù sarveñäà katicid dinäni tåptir bhavati | paraà nainaà svämé mitratväd äçraya-samäçritatväc ca vinäçayiñyati | athavä buddhi-prabhäveëa sväminaà pratibodhya tathä kariñye yathä vyäpädayiñyati | uktaà ca—
avadhyaà väthavägamyam akåtyaà nästi kiàcana |
loke buddhimatäm atra tasmät täà yojayämy aham ||400||
evaà vicintya çaìkukarëam idam äha—bhoù çaìkukarëa ! svämé tävat pathyaà vinä kñudhayä paripéòyate | svämya-bhäväd asmäkam api dhruvaà vinäça eva | tato väkyaà kiïcit svämy-arthe vadiñyämi | tac chrüyatäm |
çaìkukarëa äha—bhoù çéghraà nivedyatäà, yena te vacanaà çéghraà nirvikalpaà karomi | aparaà sväminohite kåte mayä sukåta-çataà kåtaà bhaviñyati |
atha caturaka äha—bho bhadra ! ätma-çaréraà dviguëa-läbhena svämine prayaccha, yena te dviguëaà çaréraà bhavati | sväminaù punaù präëa-yäträ bhavati |
tad äkarëya çaìkukarëaù präha—bhadra ! yady evaà tan madéya-prayojanam etad ucyatäm | svämy-arthaù kriyatäm iti | param atra dharmaù pratibhüù iti |
te vicintya sarve siàha-sakäçam äjagmuù | tataç caturaka äha—deva ! na kiïcit sattvaà präptam | bhagavän ädityo’py astaà gataù | tad yadi svämé dviguëaà çaréraà prayacchati | tataù çaìkukarëo’yaà dviguëa-våddhyä sva-çaréraà prayacchati dharma-pratibhuvä |
siàha äha—bhoù, yady evaà tat sundarataram | vyavahärasyäsya dharmaù pratibhüù kriyatäm iti |
atha siàha-vacanänantaraà våka-çågäläbhyäà vidäritobhaya-kukñiù çaìkukarëaù païcatvam upägataù |
atha vajra-daàñöraç caturakam äha—bhoç caturaka ! yävad ahaà nadéà gatvä snänaà devatärcana-vidhià kåtvägacchämi, tävat tvayäträpamattena bhävyam ity uktvä nadyäà gataù |
atha tasmin gate caturakaç cintayämäsa—kathaà mamaikäkino bhojyo’yam uñöro bhaviñyati iti vicintya kravyamukham äha—bhoù kravyamukha ! kñudhälur bhavän | tad yävad asau svämé nägacchati, tävat tvam asyoñörasya mäàsaà bhakñaya | ahaà tväà svämino nirdoñaà pratipädayiñyämi |
so’pi tac chrutvä yävat kiïcin mäàsam äsvädayati tävac caturakeëoktam—bhoù kravyamukha ! samägacchati svämé | tat tyaktvainaà düre tiñöha, yenäsya bhakñaëaà na vikalpayati |
tathänuñöhite siàhaù samäyäto yävad uñöraà paçyati tävad riktékåta-hådayo däserakaù | tato bhåkuöià kåtvä paruñataram äha—aho kenaiña uñöra ucchiñöatäà néto, yena tam api vyäpädayämi |
evam abhihite kravyamukhaç caturaka-mukham avalokayati | atha caturako vihasyoväca—bhoù ! mäm anädåtya piçitaà bhakñayitvädhunä man-mukham avalokayasi | tad-äsvädayäsya durëaya-taroù phalam iti |
tad äkarëya kravyamukho jéva-näça-bhayäd düra-deçaà gataù | etasminn antare tena märgeëa däseraka-särtho bhäräkräntaù samäyätaù | tasyägresaroñörasya kaëöhe mahaté ghaëöä baddhä | tasyäù çabdaà durato’py äkarëya siàho jambukam äha—bhadra, jïäyatäà kim eña raudraù çabdaù çrüyate’çruta-pürvaù ?
tac chrutvä, caturakaù kiïcid vanäntaraà gatvä satvaram abhyupetya proväca—svämin ! gamyatäà gamyatäà yadi çaknoñi gantum |
so’bravét—bhadra, kim evaà mäà vyäkulayasi | tat kathaya kim etat ?
iti caturaka äha—svämin, eña dharmaräjas tavopari kupitaù | yad anenäkäle däserako’yaà madéyo vyäpäditaù | tat sahasra-guëam uñöram asya sakäçäd grahéñyämi | iti niçcitya båhan-mänam ädäyägresarasyoñörasya gréväyäà ghaëöäà baddhvä badhya-däseraka-saktän api pitå-pitämahän ädäya vaira-niryätanärtham äyäta eva |
siàho’pi tac chrutvä sarvato düräd evävalokya måtam uñöraà parityajya präëa-bhayät praëañöaù | caturako’pi çanaiù çanais tasyoñörasya mäàsaà bhakñayämäsa | ato’haà bravémi—parasaya péòanaà kurvan (399) iti |
atha damanake gate saïjévakaç cintayämäsa—aho kim etan mayä kåtam ? yac chañpädo’pi mäàsäçitas tasyänugaù saàvåttaù | athavä sädhv idam ucyate—
agamyäni pumän yäti yo’sevyäàç ca niñevate |
sa måtyum upagåhëäti garbham açvataré yathä ||401||
tat kià karomi ? kva gacchämi ? kathaà me çäntir bhaviñyati ? athavä tam eva piìgalakaà gacchämi | kadäcin mäà çaraëägataà rakñati | präëair na viyojayati | yata uktaà ca—
dharmärthaà yatatäm apéha vipado deväd yadi syuù kvacit
tat täsäm upaçäntaye sumatibhiù käryo viçeñän nayaù |
loke khyätim upägatätra sakale lokoktir eñä yato
dagdhänäà kila vahninä hita-karaù seko’pi tasyodbhavaù ||402||
tathä ca—
loke’thavä tanu-bhåtäà nija-karma-päkaà
nityaà samäçritavatäà suhita-kriyäëäm |
bhävärjitaà çubham athäpy açubhaà nikämaà
yad bhävi tad bhavati nätra vicära-hetuù ||403||
aparaà cänyatra gatasyäpi me kasyacid duñöa-sattvasya mäàsäçinaù sakäçän måtyur bhaviñyati | tad varaà siàhät | uktaà ca—
mahadbhiù spardhamänasya vipad eva garéyasé |
danta-bhaìge’pi nägänäà çläghyo giri-vidäraëe ||404||
tathä ca—
mahato’pi kñayaà labdhvä çläghyaà néco’pi gacchati |
dänärthé madhupo yadvad gaja-karëa-samähataù ||405||
evaà niçcitya sa sthalita-gatià mandaà gatvä siàhäçrayaà paçyann apaöhat—aho, sädhv idam ucyate—
antar-léna-bhujaìgamaà gåham iväntaùsthogra-siàhaà vanaà
grähäkérëam iväbhiräma-kamala-cchäyä-sanäthaà saraù |
kälenärya-janäpaväda-piçunaiù kñudrair anäryaiù çritaà
duùkhena pravigähyate sa-cakitaà räjïäà manaù sämayam ||406||
evaà paöhan damanakoktäkäraà piìgalakaà dåñövä pracakitaù saàvåta-çaréro dürataraà praëäma-kåtià vinäpy upaviñöaù | piìgalako'pi tathävidhaà taà vilokya damanaka-väkyaà çraddadhänaù kopät tasyopari papäta |
atha saïjévakaù khara-nakha-vikartita-påñöhaù çåìgäbhyäà tad-udaram ullikhya katham api tasmäd apetaù çåìgäbhyäà hantum icchan yuddhäyävasthitaù | atha dväv api tau puñpita-
paläça-pratimau paraspara-vadha-käìkñiëau dåñövä karaöako damanakam äha—bho müòha-mate ! anayor virodhaà vitanvatä tvayä sädhu na kåtam | na ca tvaà néti-tattvaà vetsi | nétividbhir uktaà ca—
käryäëy uttama-daëòa-sähasa-phaläny äyäsa-sädhyäni ye prétyä saàçamayanti néti-kuçaläù sämnaiva te mantriëaù |
niùsärälpa-phaläni ye tv avidhinä väïchanti daëòodyamais
teñäà durnaya-ceñöitair narapater äropyate çrés tuläm ||407||
tad yadi svämy-abhighäto bhaviñyati tat kià tvadéya-mantra-buddhyä kriyate | atha saïjévako na badhyate tathäpy abhavyam | yataù präëa-sandehät tasya ca vadhaù | tan müòha ! kathaà tvaà mantri-padam abhilañasi | säma-siddhià na vetsi | tad våthä manoratho'yaà te daëòaruceù | uktaà ca—
sämädi-daëòa-paryanto nayaù proktaù svayambhuvä |
teñäà daëòas tu päpéyäàs taà paçcäd viniyojayet ||408||
tathä ca—
sämnaiva yatra siddhir na tatra daëòo budhena viniyojyaù |
pittaà yadi çarkarayä çämyati ko'rthaù paöolena ||409||
tathä ca—
ädau säma prayoktavyaà puruñeëa vijänatä |
säma-sädhyäni käryäëi vikriyäà yänti na kvacit ||410||
na candreëa na cäuñadhyä na süryeëa na vahninä |
sämnaiva vilayaà yäti vidveña-prabhavaà tamaù ||411||
tathä yat tvaà mantritvam abhilañasi, tad apy ayuktam | yatas tvaà mantri-gatià na vetsi | yataù païca-vidho mantraù | sa ca karmaëäm ärambhopäyaù, puruña-dravya-sampat, deça-käla-vibhägaù, vinipäta-pratékäraù, kärya-siddhiç ceti | so'yaà svämy-amätyayor ekatamasya kià vä dvayor api vinipätaù samutpadyate lagnaù | tad yadi käcic chaktir asti tad vicintyatäà vinipäta-pratékäraù | bhinna-sandhäne hi mantriëäà buddhi-parékñä | tan mürkha ! tat kartum asamarthatvaà yato viparéta-buddhir asi | uktaà ca—
mantriëäà bhinna-sandhäne bhiñajäà säànipätike |
karmaëi vyajyate prajïä susthe ko vä na paëòitaù ||412||
anyac ca—
ghätayitum eva nécaù para-käryaà vetti na prasädhayitum |
pätayitum eva çaktir näkhoruddhartum anna-piöakam ||413||
athavä na te doño'yam | svämino doñaù | yas te väkyaà çraddadhäti | uktaà ca—
narädhipä néca-janänuvartino
budhopadiñöena pathä na yänti ye |
viçanty ato durgama-märga-nirgamaà
samasta-sambädham anartha-païjaram ||414||
tad yadi tvam asya mantré bhaviñyasi tadänyo'pi kaçcin näsya samépe sädhu-janaù sameñyati | uktaà ca—
guëälayo'py asan mantré nåpatir nädhigamyate |
prasanna-svädu-salilo duñöa-grähyo yathä hradaù ||415||
tathä ca çiñöa-jana-rahitasya svämino'pi näço bhaviñyati | uktaà ca—
citräsväda-kathair bhåtyair anäyäsita-kärmukaiù |
ye ramante nåpäs teñäà ramante ripavaù çriyä ||416||
tat kià mürkhopadeçena | kevalaà doño na guëaù | uktaà ca—
nänämyaà namate däru näçmani syät kñura-kriyä |
sücé-mukhaà vijänéhi näçiñyäyopaçyate ||417||
damanaka äha--katham etat ?
so'bravét—
kathä 17
vänara-yütha-kathä
asti kasmiàçcit parvataika-deçe vänara-yütham | tac ca kadäcid dhemanta-samaye'tikaöhora-väta-saàsparça-vepamäna-kalevaraà tuñära-varñoddhata-pravarña-ghana-dhärä-nipäta-samähataà na kathaïcic chäntim agamat | atha kecid vänarä vahni-kaëa-sadåçäni guïjä-phaläny avacitya vahni-väïchayä phütkurvantaù samantät tasthuù |
atha sucémukho näma pakñé teñäà taà våthäyäsamavalokya proväca—bhoù, sarve mürkhä yüyam | naite vahni-kaëäù guïjä-phaläni etäni | tat kià våthä çrameëa | naitasmäc chéta-rakñä bhaviñyati | tad anviñyatäà kaçcin nirväto vana-pradeço guhä giri-kandaraà vä | adyäpi sa-öopä medhä dåçyante |
atha teñäm ekatamo våddha-vänaras tam uväca—bho mürkha ! kià tävad anena vyäpäreëa | tad gamyatäm | uktaà ca—
muhur vighnita-karmäëaà dyüta-käraà paräjitam |
näläpayed viveka-jïo yadécchet siddhim ätmanaù ||418||
tathä ca—
äkheöakaà våthäkleçaà mürkhaà vyasanasaàsthitam |
samäläpena yo yuìkte sa gacchati paräbhavam ||419||
so'pi tam anädåtya bhüyo'pi vänarän anavaratam äha—bhoù ! kià våthä kleçena ? atha yävad asau na kathaïcit pralapan viramati tävad ekena vänareëa vyartha-çramatvät kupitena pakñäbhyäà gåhétvä çiläyäm äsphälita uparataç ca |
ato'haà bravémi—nänamyaà namate däru ity ädi | tathä ca—
upadeço hi mürkhäëäà prakopäya na çäntaye |
payaù-pänaà bhujaìgänäà kevalaà viña-vardhanam ||420||
anyac ca—
upadeço na dätavyo yädåçe tädåçe nare |
paçya vänaramürkheëa sugåhé nirgåhékåtä ||421||
damanaka äha—katham etat ?
so’bravét—
kathä 18
kasmiàçcid vane çamé-våkña-çäkhälambita-vasathaà kåtväraëya-caöaka-dampaté prativasataù sma | atha kadäcit tayoù sukha-saàsthayor hemanta-megho mandaà mandaà varñitum ärabdhaù | aträntare kaçcic chäkhä-mågo vätäsära-samähataù proddhüñita-çaréro dantavéëäà vädayan vepamänas tasyäù çamyä mülam äsädyopaviñöaù | atha taà tädåñam avalokya caöakä präha—bho bhadra !
hasta-päda-samopeto dåçyase puruñäkåtiù | çétena bhidyase müòha kathaà na kuruñe gåham ||422||
etac chrutvä täà vänaraù sakopam äha—adhame kasmän na tvaà mauna-vratä bhavasi ? aho dhärñöyam asyäù | adya mäm upahasati—
sücé-mukhi duräcärä raëòä paëòita-vädiné |
näçaìkate prajalpanté tat kim enäà na hanmy aham ||423||
evaà pralapya täm äha—mugdhe ! kià mama cintayä tava prayojanam ? uktaà ca—
väcyaà çraddhä-sametasya påcchateç ca viçeñataù |
proktaà çraddhä-vihénasya araëya-ruditopamam ||424||
tat kià bahunä tävat | kuläya-sthitayä tayä punar apy abhihitaù | sa tävat täà çamém äruhya tasyäù kuläyaà çatadhä khaëòaço'karot | ato'haà bravémi—upadeço na dätavyaù iti |
tan mürkha ! çikñäpito'pi na çikñitas tvam | athavä na te doño'sti, yataù sädhoù çikñä guëäya sampadyate, näsädhoù | uktaà ca—
kià karoty eva päëòityam asthäne viniyojitam |
andhakära-praticchanne ghaöe dépa ivähitaù ||425||
tad-vyartha-päëòityam äçritya mama vacanam açåëvann ätmanaù çäntim api vetsi | tan nünam apajätas tvam | uktaà ca—
jätaù putro'nujätaç ca atijätas tathaiva ca |
apajätaç ca loke'smin mantavyäù çästra-vedibhiù ||426||
mätå-tulya-guëo jätas tv anujätaù pituù samaù |
atijäto'dhikas tasmäd apajäto'dhamädhamaù ||427||
apy ätmano vinäçaà gaëayati na khalaù para-vyasana-håñöaù |
präyo mastaka-näçe samara-mukhe nåtyati kabandhaù ||428||
aho, sädhv idam ucyate—
dharma-buddhiù kubuddhiç ca dväv etau viditau mama |
putreëa vyartha-päëòityät pitä dhümena ghätitaù ||429||
damanaka äha--katham etat ?
so'bravét—
kathä 20
kåñëa-sarpa-kathä
kasmiàçcid deçe dharmabuddhiù päpabuddhiç ca dve mitre prativasataù | atha kadäcit päpabuddhinä cintitaà yad—ahaà tävan mürkho däridryopetaç ca | tad enaà dharmabuddhim ädäya deçäntaraà gatvä asyäçrayeëärthopärjanäà kåtvainam api vaïcayitvä sukhébhavämi |
athänyasminn ahani päpabuddhir dharmabuddhià präha—bho mitra ! värdhaka-bhäve kià tv ätma-viceñöitaà smarasi | deçäntaram adåñövä käà çiñöa-janasya värttäà kathayiñyasi ? uktaà ca—
deçäntareñu bahu-vidha-bhäñä-veñädi yena na jïätam |
bhramatä dharaëé-péöhe tasya phalaà janmano vyartham ||430||
tathä ca—
vidyäà vittaà çilpaà tävan näpnoti mänavaù samyak |
yävad vrajati na bhümau deçäd deçäntaraà håñöaù ||431||
atha tasya tad-vacanam äkarëya prahåñöa-manäs tenaiva saha guru-janänujïätaù çubhe'hani deçäntaraà prasthitaù | tatra ca dharmabuddhi-prabhäveëa bhramatä päpabuddhinä prabhütataraà vittam äsäditam | tataç ca tau dväv api prabhütopärjita-dravyau prahåñöau sva-gåhaà praty autsukyena prasthitau | uktaà ca—
präpta-vidyärtha-çilpänäà deçäntara-niväsinäm |
kroça-mätro'pi bhü-bhägaù çata-yojanavad bhavet ||432||
atha sva-sthäna-samépa-vartinä päpabuddhinä dharmabuddhir abhihitaù—bhadra ! na sarvam etad dhanaà gåhaà prati netuà yujyate | yataù kuöumbino bändhaväç ca prärthayiñyante | tad atraiva vana-gahane kväpi bhümau nikñipya kiïcin mätram ädäya gåhaà praviçävaù | bhüyo'pi prayojane saïjäte tan-mätraà sametyäsmät sthänän neñyävaù | uktaà ca—
na vittaà darçayet präjïaù kasyacit svalpam apy aho |
muner api yatas tasya darçanäc calate manaù ||433||
tathä ca—
yathämiñaà jale matsyair bhakñyate çväpadair bhuvi |
äkäçe pakñibhiç caiva tathä sarvatra vittavän ||434||
tad äkarëya dharmabuddhir äha—bhadra evaà kriyatäm | tathänuñöhite dväv api tau sva-gåhaà gatvä sukhena saàsthitavantau | athänyasminn ahani päpabuddhir niçéthe'öavyäà gatvä tat sarvaà vittaà samädäya gartaà pürayitvä sva-bhavanaà jagäma |
athänyedyur dharmabuddhià sametya proväca—sakhe bahu-kuöumbä vayaà vittäbhävät sédämaù | tad gatvä tatra sthäne kiàcin mätraà dhanam änayävaù |
so'bravét—bhadra, evaà kriyatäm |
atha dväv api gatvä tat sthänaà yävat khanatas tävad riktaà bhäëòaà dåñöavantau | aträntare päpabuddhiù çiras täòayan proväca—bho dharmabuddhe ! tvayä håtam etad dhanaà, nänyena | yato bhüyo'pi gartäpüraëaà kåtam | tat prayaccha me tasyärdham | anyathähaà räja-kule nivedayiñyämi |
sa äha—bho durätman ! mä maivaà vada | dharmabuddhiù khalv aham | naitac caura-karma karomi | uktaà ca—
mätåvat para-däräëi para-dravyäëi loñöavat |
ätmavat sarva-bhütäni vékñante dharma-buddhayaù2 ||435||
evaà dväv api vivadamänau dharmädhikäriëaà gatau ? procatuç ca parasparaà düñayantau | atha dharmädhikaraëädhiñöhita-puruñair divyärthaà yävan niyojitau tävat päpabuddhir äha—
2 (alt.) yaù paçyati sa paçyati
aho na samyag-dåñöo nyäyaù | uktaà ca—
viväde anviñyate patraà tad-abhäve'pi säkñiëaù |
säkñy abhävät tato divyaà pravadanti manéñiëaù ||436||
tad atra viñaye mama våkña-devatäù säkñi-bhütäs tiñöhanti | tä apy ävayor ekataraà cauraà sädhuà vä kariñyanti | atha taiù sarvair abhihitam—bho yuktam uktaà bhavatä | uktaà ca—
antyajo’pi yadä säkñé viväde samprajäyate |
na tatra yujyate divyaà kià punar vana-devatäù ||437||
tad asmäkam apy atra viñaye mahat kautühalam vartate | pratyüña-samaye yuväbhyäm apy asmäbhiù saha tatra vanoddeçe gantavyam iti | etasminn antare päpabuddhiù sva-gåhaà gatvä sva-janakam uväca—täta, prabhüto'yaà mayärtho dharmabuddheç coritaù | sa ca tava vacanena pariëatià gacchati | anyathäsmäkaà präëaiù saha yäsyati |
sa äha—vatsa, drutaà vada yena procya tad dravyaà sthiratäà nayämi |
päpabuddhir äha—täta, asti tat-pradeçe mahä-çamé | tasyäà mahat koöaram asti | tatra tvaà säàpratam eva praviça | tataù prabhäte yadähaà satya-çrävaëaà karomi, tadä tvayä väcyaà yad dharmabuddhiç caura iti |
tathänuñöhite pratyüñe snätvä päpabuddhiù dharmabuddhi-puraù-saro dharmädhikaraëakaiù3 saha täà çamém abhyetya tära-svareëa proväca |
ädityacandräv anilo'nalaç ca
dyaur bhümir äpo hådayaà yamaç ca | ahaç ca rätriç ca ubhe ca sandhye
dharmo hi jänäti narasya våttam ||438||
bhagavati vana-devate ! ävayor madhye yaç caura tat kathayata |
atha päpabuddhi-pitä çamé-koöara-sthaù proväca—bho, dharmabuddhinä håtam etad dhanam |
tad äkarëya sarve te räja-puruñä vismayotphulla-locanä yävad dharmabuddher vitta-haraëocitaà nigrahaà çästra-dåñöyävalokayanti tävad dharmabuddhinä tac chamé-koöaraà vahni-bhojya-dravyaiù pariveñöya vahninä sandépitam | atha jvalati tasmin çamé-koöare'rdha-dagdha-çaréraù sphuöitekñaëaù karuëaà paridevayan päpabuddhi-pitä niçcakräma | tataç ca taiù sarvaiù påñöaù—bho kim idam ?
ity ukte idaà sarvaà kukåtyaà päpabuddheù käraëäj jätam ity uktvä måtaù | tatas te räja-puruñäù päpabuddhià çamé-çäkhäyäà pratilambya dharmabuddhià praçaàsyedam ücuù—
3 (alt.) räja-puruñaiù
aho sädhv idam ucyate—
upäyaà cintayet präjïas tathäpäyam api cintayet |
paçyato baka-mürkhasya nakulair bhakñitäù sutäù ||439||
dharma-buddhiù präha—katham etat ?
te procuù—
kathä 21
jérëadhana-näma-vaëik-putra-kathä
asti kasmiàçcid vanoddeçe bahu-baka-sanätho vaöa-pädapaù | tasya koöare kåñëa-sarpaù prativasati sma | sa ca baka-bälakän ajäta-pakñän api sadaiva bhakñayan kälaà nayati | athaiko bakas tena bhakñitäny apatyäni dåñövä çiçu-vairägyät saras-téram äsädya bäñpa-püraita-nayano'dho-mukhas tiñöhati | taà ca tädåk-ceñöitam avalokya kulérakaù proväca—mäma kim evaà rudyate bhavatädya ?
sa äha—bhadra kià karomi ? mama manda-bhägyasya bälakäù koöara-niväsinä sarpeëa bhakñitäù | tad-duùkha-duùkhito'haà rodimi | tat kathaya me yady asti kaçcid upäyas tad-vinäçäya |
tad äkarëya kulérakaç cintayämäsa—ayaà tävad asmat-sahaja-vairé | tathopadeçaà prayacchämi satyänåtaà yathänye'pi bakäù sarve saìkñayam äyänti | uktaà ca—
navanéta-samäà väëéà kåtvä cittaà tu nirdayam |
tathä prabodhyate çatruù sänvayo mriyate yathä ||440||
äha ca—mäma, yady evaà tan matsya-mäàsa-khaëòäni nakulasya bila-dvärät sarpa-koöaraà yävat prakñipa yathä nakulas tan-märgeëa gatvä taà duñöa-sarpaà vinäçayati |
atha tathänuñöhite matsya-mäàsänusäriëä nakulena taà kåñëa-sarpaà nihatya te'pi tad-våkñäçrayäù sarve bakäç ca çanaiù çanair bhakñitäù | ato vayaà brümaù—upäyaà cintayed iti |
evaà müòha ! tvayäpy apäyaç cintito nopäyaù päpa-buddhivat | tan na bhavasi tvaà sajjanaù | kevalaà päpa-buddhir asi | jïäto mayä sväminaù präëa-sandehänayanät | prakaöékåtaà tvayä svayam evätmano duñöatvaà kauöilyaà ca | athavä sädhv idam ucyate—
yatnäd api kaù paçyec chikhinäm ähära-niùsaraëa-märgam |
yadi jalada-dhvani-muditäs ta eva müòhä na nåtyeyuù ||441||
yadi tvaà sväminam enäà daçäà nayasi tad asmad-vidhasya kä gaëanä ? tasmän mamäsannena bhavatä na bhävyam | uktaà ca—
tuläà loha-sahasrasya yatra khädanti müñakäù |
räjaàs tatra harec chyeno bälakaà nätra saàçayaù ||442||
damanaka äha--katham etat ?
so'bravét—
kathä 22
jérëadhana-näma-vaëik-putra-kathä
asti kasmiàçcid adhiñöhäne jérëadhano näma vaëik-putraù | sa ca dravya-kñayäd deçäntara-gamana-manä vyacintayat—
yatra deçe atha vä sthäne bhogän bhuktvä svavéryataù |
tasmin vibhavahéno yo vaset sa puruñädhamaù ||443||
tathä ca—
yenähaàkärayuktena ciraà vilasitaà purä |
dénaà vadati tatraiva yaù pareñäà sa ninditaù ||444||
tasya ca gåhe sahasra-loha-bhära-ghaöitä pürva-puruñopärjitä tuläsét | täà ca kasyacid chreñöino gåhe nikñepa-bhütäà kåtvä deçäntaraà prasthitaù | tataù suciraà kälaà deçäntaraà yathecchayä bhräntvä punaù sva-puram ägatya taà çreñöhinam uväca—bhoù çreñöhin ! déyatäà me sä nikñepa-tulä |
sa äha—bho ! nästi sä tvadéyä tulä | müñikair bhakñitä |
jérëadhana äha—bhoù çreñöhin ! nästi doñas te yadi müñikair bhakñiteti | édåg eväyaà saàsäraù | na kiàcid atra çäçvatam asti | param ahaà nadyäà snänärthaà gamiñyämi | tat tvam ätméyaà çiçum enaà dhanadeva-nämänaà mayä saha snänopakaraëa-hastaà preñayeti |
so'pi caurya-bhayät tasya çaìkitaù sva-putram uväca—vatsa, pitåvyo'yaà tava snänärthaà nadyäà yäsyati | tad gamyatäm anena särdhaà snänopakaraëam ädäyeti | aho sädhv idam ucyate—
na bhaktyä kasyacit ko'pi priyaà prakurute naraù |
muktvä bhayaà pralobhaà vä kärya-käraëam eva vä ||445||
tathä ca—
atyädaro bhaved yatra kärya-käraëa-varjitaù |
tatra çaìkä prakartavyä pariëäme’sukhävahä ||446||
athäsau vaëik-çiçuù snänopakaraëam ädäya prahåñöa-manäs tenäbhyägatena saha prasthitaù | tathänuñöhite vaëik snätvä taà çiçuà nadé-guhäyäà prakñipya tad-dväraà båhac-chilayäcchädya satvaraà gåham ägataù | påñöaç ca tena vaëijä—bho'bhyägata tat kathyatäà kutra me çiçur yas tvayä saha nadéà gataù iti |
sa äha—nadé-taöät sa çyenena håta iti |
çreñöhy äha—mithyä-vädin ! kià kvacic chyeno bälaà hartuà çaknoti ? tat samarpaya me sutam, anyathä räja-kule nivedayiñyäméti |
sa äha—bhoù satyavädin ! yathä çyeno bälaà na nayati tathä müñikä api loha-bhära-ghaöitäà tuläà na bhakñayanti | tad arpaya me tuläà yadi därakeëa prayojanam | evaà vivadamänau dväv api räja-kulaà gatau |
tatra çreñöhé tära-svareëa proväca—bho'brahmaëyam abrahmaëyam | mama çiçur anena caureëäpahåtaù |
atha dharmädhikäriëas tam ücuù—bhoù samarpyatäà çreñöhi-sutaù |
sa äha—kià karomi ? paçyato me nadé-taöäc chyenenäpahåtaù çiçuù |
tac chrutvä te procuù—bho na satyam abhihitaà bhavatä | kià çyenaù çiçuà hartuà samartho bhavati ?
sa äha—bho bhoù çrüyatäà mad-vacaù |
tuläà loha-sahasrasya yatra khädanti müñikäù |
räjaàs tatra harec chyeno bälakaà nätra saàçayaù ||447||
te procuù—katham etat ?
tataù çreñöhé sabhyänäm agre sarvaà våttäntaà nivedayämäsa | tatas tair vihasya dväv api tau parasparaà sambodhya tulä-çiçu-pradänena santoñitau |
--o)0(o--
ato'haà bravémi—tuläà loha-sahasrasya iti |
tan mürkha ! saïjévaka-prasädam asahamänena tvayaitat kåtam | aho sädhv idam ucyate—
präyeëätra kulänvitaà kukulajäù çré-vallabhaà durbhagä
dätäraà kåpaëä åjün anåjavo vitte sthitaà nirdhanäù |
vairüpyopahåtäç ca känta-vapuñaà dharmäçrayaà päpino
nänä-çästra-vicakñaëaà ca puruñaà nindanti mürkhäù sadä ||448||
tathä ca—
mürkhäëäà paëòitä dveñyä nirdhanänäà mahädhanäù |
vratinaù päpa-çélänäm asaténäà kula-striyaù ||449||
tan mürkha tvayä hitam apy ahitaà kåtam | uktaà ca—
paëòito’pi varaà çatrur na mürkho hita-kärakaù |
vänareëa hato räjä vipräç céreëa rakñitäù ||450||
damanaka äha--katham etat ?
so'bravét—
kathä 23
kasyacid räjïo nityaà vänaro'tibhakti-paro'ìga-sevako'ntaù-pure apy apratiñiddha-prasaro'tiviçväsa-sthänam abhüt | ekadä räjïo nidräà gatasya vänare vyajanaà nétvä väyuà vidadhati räjïo vakñaù-sthalopari makñikopaviñöä | vyajanena muhur muhur niñidhyamänäpi punaù punas tatra evopaviçati | tatas tena svabhäva-capalena mürkheëa vänareëa kruddhena satä tékñëaà khaògam ädäya tasyä upari prahäro vihitaù | tato makñikoòòéya gatä, paraà tena çita-dhäreëäsinä räjïo vakño dvidhä jätaà räjä måtaç ca | tasmäc ciräyur icchatä nåpeëa mürkho'nucaro na rakñaëéyaù |
aparam ekasmin nagare ko'pi vipro mahä-vidvän paraà pürva-janma-yogena cauro vartate | tasmin pure'nya-deçäd ägatäàç caturo viprän bahüni vastüni vikréëato dåñövä cintitavän—aho kenopäyenaiñäà dhanaà labhe | iti vicintya teñäà puro'nekäni çästroktäni subhäñitäni cätipriyäëi madhuräëi vacanäni jalpatä teñäà manasi viçväsam utpädya sevä kartum ärabdhä | athavä sädhv idam ucyate—
asaté bhavati salajjä kñäraà néraà ca çétalaà bhavati |
dambhé bhavati viveké priyavaktä bhavati dhürtajanaù ||451||
atha tasmin seväà kurvati tair vipraiù sarva-vastüni vikréya bahu-mülyäni ratnäni krétäni | tatas täni jaìghä-madhye tat-samakñaà prakñipya sva-deçaà prati gantum udyamo vihitaù | tataù sa dhürta-vipras tän viprän gantum udyatän prekñya cintä-vyäkulita-manäù saàjätaù—
aho dhanam etan na kiàcin mama caöitam | athaibhiù saha yämi | pathi kväpi viñaà dattvaitän nihatya sarva-ratnäni gåhëämi | iti vicintya teñäm agre sa-karuëaà vilapyedam äha—bho miträëi ! yüyaà mäm ekäkinaà muktvä gantum udyatäù | tan me mano bhavadbhiù saha sneha-päçena baddhaà bhavad-viraha-nämnaiväkulaà saïjätaà yathä dhåtià kväpi na dhatte | yüyam anugrahaà vidhäya sahäya-bhütaà mäm api sahaiva nayata |
tad-vacaù çrutvä te karuëärdra-cittäs tena samam eva sva-deçaà prati prasthitäù | athädhvani teñäà païcänäm api pallé-pura-madhye vrajatäà dhväìkñäù kathayitum ärabdhäù—re re kirätäù ! dhävata dhävata | sa-päda-lakña-dhanino yänti | etän nihatya dhanaà nayata |
tataù kirätair dhväìkña-vacanam äkarëya satvaraà gatvä te viprä laguòa-prahärair jarjaré-kåtya vasträëi mocayitvä vilokitäù, paraà dhanaà kiàcin na labdham | tadä taiù kirätair abhihitam—bhoù pänthäù ! purä kadäpi dhväìkña-vacanam anåtaà näsét | tato bhavatäà saànidhau kväpi dhanaà vidyate tad arpayata | anyathä sarveñäm api vadhaà vidhäya carma vidärya pratyaìgaà prekñya dhanaà neñyämaù |
tadä teñäm édåçaà vacanam äkarëya caura-vipreëa manasi cintitam—yadaiñäà vipräëäà vadhaà vidhäyäìgaà vilokya ratnäni neñyanti, tadäpi mäà vadhiñyanti tato'haà pürvam evätmänam aratnaà samarpyaitän muïcämi | uktaà ca—
måtyor bibheñi kià bäla na sa bhétaà vimuïcati |
adya väbda-çatänte vä måtyur vai präëinäà dhruvaù ||452||
tathä ca—
gavärthe brähmaëärthe ca präëa-tyägaà karoti yaù |
süryasya maëòalaà bhittvä sa yäti paramäà gatim ||453||
iti niçcityäbhihitaà—bhoù kirätäù ! yady evaà tato mäà pürvaà nihatya vilokayata | tatas tais tathänuñöhite taà dhana-rahitam avalokyäpare catväro'pi muktäù |
--o)0(o--
ato'haà bravémi—paëòito'pi varaà çatruù iti |
athaivaà saàvadatoù saïjévakaù kñaëam ekaà péìgalakena saha yuddhaà kåtvä tasya khara-nakhara-prahäräbhihito gatäsur vasundharä-péöhe nipapäta | atha taà gatäsum avalokya piìgalakas tad-guëa-smaraëärdra-hådayaù proväca—bhoù, ayuktaà mayä päpena kåtaà saïjévakaà vyäpädayatä | yato viçväsa-ghätäd anyan nästi päpataraà karma | uktaà ca—
mitra-drohé kåtaghnaç ca yaç ca viçväsa-ghätakaù |
te narä narakaà yänti yävac candra-diväkarau ||454||
bhümi-kñaye räja-vinäça eva
bhåtyasya vä buddhimato vinäçe |
no yuktam uktaà hy anayoù samatvaà
nañöäpi bhümiù sulabhä na bhåtyäù ||455||
tathä mayä sabhä-madhye sa sadaiva praçaàsitaù | tat kià kathayiñyämi teñäm agrataù | uktaà ca—
ukto bhavati yaù pürvaà guëavän iti saàsadi |
na tasya doño vaktavyaù pratijïä-bhaìga-bhéruëä ||456||
evaà-vidhaà pralapantaà damanakaù sametya saharñam idam äha—deva, kätaratamas tavaiña nyäyo yad droha-käriëaà çañpa-bhujaà hatvetthaà çocasi | tan naitad upapannaà bhübhujäm | uktaà ca—
pitä vä yadi vä bhrätä putro bhäryäthavä suhåt |
präëa-drohaà yadä gacched dhantavyo nästi pätakam ||457||
tathä ca—
räjä ghåëé brähmaëaù sarva-bhakñé
stré cätrapä duñöamatiù sahäyaù |
preñyaù pratépo’dhikåtaù prasädé
tyäjyä amé yaç ca kåtaà na vetti ||458||
api ca—
satyänåtä ca paruñä priya-vädiné ca
hiàsrä dayälur api cärtha-parä vadänyä |
bhüri-vyathä pracura-vitta-samägamä ca
veçyäìganeva nåpa-nétir aneka-rüpä ||459||
api ca—
akåtopadravaù kaçcin mahän api na püjyate |
püjayanti narä nägän na tärkñyaà näga-ghätinam ||460||
tathä ca—
açocyän anvaçocas tvaà prajïä-vädäàç ca bhäñase |
gatäsün agatäsüàç ca nänuçocanti paëòitäù ||461||
evaà tena sambodhitaù piìgalakaù saïjévaka-çokaà tyaktvä damanaka-säcivyena räjyam akarot |
iti çré-viñëu-çarma-viracite païcatantre
mitra-bhedo näma
prathamaà tantram
||1||
--o)0(o--
ii.
atha mitra-sampräptiù
athedam ärabhyate mitra-sampräptir näma dvitéyaà tantram | yasyäyam ädyaù çlokaù—
asädhanä api präjïä buddhimanot bahu-çrutäù |
sädhayanty äçu käryäëi käkäkhu-måga-kürmavat ||1||
tad yathänuçrüyate—
prastävanä-kathä
laghupatanaka-citragréva-våttäntaù
asti däkñiëätye janapade mahiläropyaà näma nagaram | tasya nätidürastho mahocchräyavän nänä-vihaìgopabhukta-phalaù kéöair ävåta-koöaraç chäyäçväsita-pathika-jana-samüho nyagrodha-pädapo mahän | athavä yuktam—
chäyä-supta-mågaù çakunta-nivahair viñvag-vilupta-cchadaù
kéöair ävåta-koöaraù kapi-kulaiù skandhe kåta-praçrayaù |
viçrabdhaà madhupair nipéta-kusumaù çläghyaù sa eva drumaù
sarväìgair bahu-sattva-saìga-sukhado bhü-bhära-bhüto’paraù ||2||
tatra ca laghupatanako näma väyasaù prativasati sma | sa kadäcit präëa-yäträrthaà puram uddiçya pracalito yävat paçyati, tävaj jäla-hasto’tikåñëa-tanuù sphuöita-caraëa ürdhva-keço yama-kiìkaräkäro naraù saàmukho babhüva | atha taà dåñövä çaìkita-manä vyacintayat—yad ayaà durätmädya mamäçraya-vaöa-pädapa-sammukho’bhyeti | tan na jïäyate kim adya vaöa-väsinäà vihaìgamänäà saìkñayo bhaviñyati na vä |
evaà bahuvidhaà vicintya tat-kñaëän nivåtya tam eva baöa-pädapaà gatvä sarvän vihaìgamän proväca—bhoù ! ayaà durätmä lubdhako jäla-taëòula-hastaù samabhyeti | tat sarvathä tasya na viçvasanéyam | eña jälaà prasärya taëòulän prakñepsyati | te taëòulä bhavadbhiù sarvair api kälaküöa-sadåçä drañöavyäù |
evaà vadatas tasya sa lubdhakas tatra baöa-tala ägatya jälaà prasärya sindu-vära-sadåçäàs taëòulän prakñipya nätidüraà gatvä nibhåtaù sthitaù | atha ye pakñiëas tatra sthitäs te laghu-patanaka-väkyärgalayä niväritäs täàs taëòulän hälähäläìkurän iva vékñamäëä nibhåtäs tasthuù |
aträntare citragrévo näma kapotaräjaù sahasra-pariväraù präëa-yäträrtha-paribhramaàs täàs taëòulän dürato’pi paçyan laghupatanakena niväryamäëo’pi jihvä-laulyäd bhakñaëärtham apatat | sa-pariväro nibaddhaç ca | athavä sädhv idam ucyate—
jihvä-laulya-prasaktänäà jala-madhya-niväsinäm |
acintito vadho’jïänäà ménänäm iva jäyate ||3||
athavä daiva-pratipatikülatayä bhavaty evam | na tasya doño’sti | uktaà ca—
paulastyaù katham anya-dära-haraëe doñaà na vijïätavän
rämeëäpi kathaà na hema-hariëasyäsambhavo lakñitaù |
akñaiç cäpi yudhiñöhireëa sahasä präpto hy anarthaù kathaà
pratyäsanna-vipatti-müòha-manasäà präyo matiù kñéyate ||4||
tathä ca—
kåtänta-päça-baddhänäà daivopahata-cetasäm |
buddhayaù kubja-gäminyo bhavanti mahatäm api ||5||
aträntare lubdhakas tän baddhän vijïäya prahåñöa-manäù prodyata-yañöis tad-vadhärthaà pradhävitaù | citragrévo’py ätmänaà sa-pariväraà baddhaà matvä lubdhakam äyäntaà dåñövä tän kapotän üce—aho, na bhetavyam | uktaà ca—
vyasaneñv eva sarveñu yasya buddhir na héyate |
sa teñäà päram abhyeti tat-prabhäväd asaàçayam ||6||
sampattau ca vipattau ca mahatäm eka-rüpatä |
udaye savitä rakto raktaç cästa-maye tathä ||7||
tat sarve vayaà helayoòòéya sa-päça-jälä asyädarçanaà gatvä muktià präpnumaù | no ced bhaya-viklaväù santo helayä samutpätaà na kariñyatha | tato måtyum aväpsyatha | uktaà ca—
tantavo’py äyatä nityaà tantavo bahuläù samäù |
bahün bahutväd äyäsän sahantéty upamä satäm ||8||
tathänuñöhite lubdhako jälam ädäyäkäçe gacchatäà teñäà påñöhato bhümistho’pi paryadhävat | tata ürdhvänanù çlokam enam apaöhat |
jälam ädäya gacchanti saàhatäù pakñiëo’py amé |
yävac ca vivadiñyante patiñyanti na saàçayaù ||9||
laghupatanako’pi präëa-yäträ-kriyäà tyaktvä kim atra bhaviñyantéti kutühalät tat-påñöhato’nusarati | atha dåñöer agocaratäà gatän vijïäya lubdhako niräçaù çlokam apaöhan nivåttaç ca—
nahi bhavati yan na bhävyaà bhavati ca bhävyaà vinäpi yatnena |
karatala-gatam api naçyati yasya hi bhavitavyatä nästi ||10||
tathä ca—
paräìmukhe vidhau cet syät kathaïcid draviëodayaù |
tat so’nyad api saìgåhya yäti çaìkha-nidhir yathä ||11||
tad ästäà tävad vihaìgämiña-lobho yävat kuöumba-vartanopäya-bhütaà jälam api me nañöam | citragrévo’pi lubdhakam adarçanébhütaà jïätvä tän uväca—bhoù ! nivåttaù sa durätmä lubdhakaù | tat sarvair api svasthair gamyatäà mahiläropyasya präg-uttara-dig-bhäge | tatra mama suhåd dhiraëyako näma müñakaù sarveñäà päça-cchedaà kariñyati | uktaà ca—
sarveñäm eva martyänäà vyasane samupasthite |
väì-mätreëäpi sähäyyaà miträd anyo na sandadhe ||12||
evaà te kapotäç citragréveëa sambodhitä mahiläropye nagare hiraëyaka-bila-durgaà präpuù | hiraëyako’pi sahasra-mukha-bila-durgaà praviñöaù sann akutobhayaù sukhenästa | athavä sädhv idam ucyate—
daàñörä-virahitaù sarpo mada-héno yathä gajaù |
sarveñäà jäyate vaçyo durga-hénas tathä nåpaù ||13||
tathä ca—
na gajänäà sahasreëa na ca lakñeëa väjinäm |
tat karma sidhyate räjïäà dureëaikena yad raëe ||14||
çatam eko’pi sandhatte präkärastho dhanurdharaù |
tasmäd durgaà praçaàsanti néti-çästra-vido janäù ||15||
atha citragrévo bilam äsädya tära-svareëa proväca—bho bho mitra hiraëyaka ! satvaram ägaccha | mahaté me vyasanävasthä vartate |
tac chrutvä hiraëyako’pi bila-durgäntargataù san proväca—bhoù ! ko bhavän ? kim artham äyätaù ? kià käraëam ? kédåk te vyasanävasthänäm ? tat kathyatäm iti |
tac chrutvä citragréva äha—bhoù ! citragrévo näma kapota-räjo’haà te suhåt | tat satvaram ägaccha | gurutaraà prayojanam asti |
tad äkarëya pulakita-tanuù prahåñöätmä sthira-manäs tvaramäëo niñkräntaù | athavä sädhv idam ucyate—
suhådaù sneha-sampannä locanänanda-däyinaù |
gåhe gåhavatäà nityaà nägacchanti mahätmanäm ||16||
ädityasyodayaà täta tämbülaà bhäraté kathä |
iñöä bhäryä sumitraà ca apürväëi dine dine ||17||
suhådo bhavane yasya samägacchanti nityaçaù |
citte ca tasya saukhyasya na kiïcit pratimaà sukham ||18||
atha citraà grévaà sapariväraà päça-baddham älokya hiraëyakaù sa-viñädam idam äha—bhoù, kim etat ?
sa äha—bhoù, jänann api kià påcchasi ? uktaà ca yataù—
yasmäc ca yena ca yadä ca yathä ca yac ca
yävac ca yatra ca çubhäçubham ätma-karma |
tasmäc ca tena ca tadä ca tathä ca tac ca
tävac ca tatra ca kåtänta-vaçäd upaiti ||19||
tat präptaà mayaitad bandhanaà jihvä-laulyät | sämpräptaà tvaà satvaraà päça-vimokñaà kuru | tad äkarëya hiraëyakaù präha—
ardhärdhäd yojana-çatäd ämiñaà vékñate khagaù |
so’pi pärçva-sthitaà daiväd bandhanaà na ca paçyati ||20||
tathä ca—
ravi-niçäkarayor graha-péòanaà
gaja-bhujaìga-vihaìgama-bandhanam |
matimatäà ca nirékñya daridratä
vidhir aho balavän iti me matiù ||21||
tathä ca—
vyomaikänta-vicäriëo’pi vihagäù sampräpnuvanty äpadaà
badhyante nipuëair agädha-salilän ménäù samudräd api |
durnétaà kim ihästi kià ca sukåtaà kaù sthäna-läbhe guëaù
kälaù sarva-janän prasärita-karo gåhëäti düräd api ||22||
evam uktvä citragrévasya päçaà chettum udyataà sa tam äha—bhadra, mä maivaà kuru | prathamaà mama bhåtyänäà päça-cchedaà kuru | tad anu mamäpi ca |
tac chrutvä kupito hiraëyakaù präha—bhoù ! na yuktam uktaà bhavatä | yataù svämino’nantaraà bhåtyäù |
sa äha—bhadra, mä maivaà vada | mad-äçrayäù sarva ete varäkäù | aparaà sva-kuöumbaà parityajya samägatäù | tat katham etävan-mätram api saàmänaà na karomi | uktaà ca—
yaù saàmänaà sadä dhatte bhåtyänäà kñitipo’dhikam |
vittäbhäve’pi taà dåñövä te tyajanti na karhicit ||23||
tathä ca—
viçväsaù sampadäà mülaà tena yüthapatir gajaù |
siàho mågädhipatye’pi na mågaiù pariväryate ||24||
aparaà mama kadäcit päça-cchede kurvatas te danta-bhaìgo bhavati | athavä durätmä lubdhakaù sambhyeti | tan nünaà naraka-päta eva | uktaà ca—
sadäcäreñu bhåtyeñu saàsédatsu ca yaù prabhuù |
sukhé syän narakaà yäti paratreha ca sédati ||25||
tac chrutvä prahåñöo hiraëyakaù präha—bhoù, vedmy ahaà räja-dharmam | paraà mayä tava parékñä kåtä | tat sarveñäà pürvaà päça-cchedaà kariñyämi | bhavän apy anena bahu-kapota-pariväreëa bhaviñyati | uktaà ca—
käruëyaà saàvibhägaç ca yathä bhåtyeñu lakñyate |
cittenänena te çaìkyä trailokyasyäpi näthatä ||26||
evam uktvä sarveñäà päça-cchedaà kåtvä hiraëyakaç citragrévam äha—mitra, gamyatäm adhunä sväçrayaà prati | bhüyo’pi vyasane präpte samägantavyam iti |
tän sampreñya punar api durgaà praviñöaù | citragrévo’pi sapariväraù sväçrayam agamat | athavä sädhv idam ucyate—
mitravän sädhayaty arthän duùsädhyän api vai yataù |
tasmän miträëi kurvéta samänäny eva cätmanaù ||27||
laghupatanako’pi väyasaù sarvaà taà citragréva-bandhu-mokñam avalokya vismitamanä vyacintayat—aho buddhir asya hiraëyakasya çaktiç ca durga-sämagré ca | tad édåg eva vidhi-vihaìgänäà bandhana-mokñätmakaù | ahaà ca na kasyacid viçvasimi cala-prakåtiç ca | tadäpy enaà mitraà karomi | uktaà ca—
api sampürëatä-yuktaiù kartavyäù suhådo budhaiù |
nadéçaù paripürëo’pi candrodayam apekñate ||28||
evaà sampradhärya pädapäd avatérya bila-dväram äçritya citragrévavac chabdena hiraëyakaà samähütavän—ehy ehi bho hiraëyaka, ehi |
tac chabdaà çrutvä hiraëyako vyacintayat—kim anyo’pi kaçcit kapoto bandhana-çeñas tiñöhati yena mäà vyäharati | äha ca—bhoù ! ko bhavän ?
sa äha—ahaà laghupatanako näma väyasaù |
tac chrutvä viçeñäd antarléno hiraëyaka äha—bhoù ! drutaà gamyatäm asmät sthänät |
väyasa äha—ahaà tava pärçve guru-käryeëa samägataù | tat kià na kriyate mayä saha darçanam ?
hiraëyaka äha—na me’sti tvayä saha saìgamena prayojanam iti |
sa äha—bhoù ! citragrévasya mayä tava sakäçät päça-mokñaëaà dåñöam | tena mama mahaté prétiù saïjätä | tat kadäcin mamäpi bandhane jäte tava pärçvän muktair bhaviñyati | tat kriyatäà mayä saha maitré |
hiraëyaka äha—aho tvaà bhoktä | ahaà te bhojya-bhütaù | tat kä tvayä saha mama maitré ? tad gamyatäm | maitré virodha-bhävät katham ? uktaà ca—
yayor eva samaà vittaà yayor eva samaà kulam |
tayor maitré vivähaç ca na tu puñöa-vipuñöayoù ||29||
tathä ca—
yo mitraà kurute müòha ätmano’sadåçaà kudhéù |
hénaà väpy adhikaà väpi häsyatäà yäty asau janaù ||30||
tad gamyatäm iti |
väyasa äha—bho hiraëyaka ! eño’haà tava durga-dvära upaviñöaù | yadi tvaà maitré na karoñi tato’haà präëa-mokñaëaà tavägre kariñyämi | athavä präyopaveçanaà me syät iti |
hiraëyaka äha—bhoù ! tvayä vairiëä saha kathaà maitréà karomi ? uktaà ca—
vairiëä na hi sandadhyät suçliñöenäpi sandhinä |
sutaptam api pänéyaà çamayaty eva pävakam ||31||
väyasa äha—bhoù ! tvayä saha darçanam api nästi | kuto vairam ? tat kim anucitaà vadasi ?
hiraëyaka äha—dvividhaà vairaà bhavati | sahajaà kåtrimaà ca | tat sahaja-vairé tvam asmäkam | uktaà ca—
kåtrimaà näçam abhyeti vairaà dräk kåtrimair guëaiù |
präëa-dänaà vinä vairaà sahajaà yäti na kñayam ||32||
väyasa äha—bhoù ! dvividhasya vairasya lakñaëaà çrotum icchämi | tat kathyatäm |
hiraëyaka äha—bhoù ! käraëena nirvåtaà kåtrimam | tat-tad-arhopakära-karaëäd gacchati | sväbhävikaà punaù katham api na gacchati | tad yathä nakula-sarpäëäà, çañpabhuì-nakhäyudhänäà, jala-vahnyoù, deva-daityänäà, särameya-märjaräëäà, éçvara-daridräëäà, sapatnénäà, siàha-gajänäà, lubdhaka-hariëänäà, çrotriya-bhrañöa-kriyäëäà, mürka-paëòitänäà, pativratä-kulaöänäà, sajjana-durjanänäm | na kaçcit kenäpi vyäpäditaù, tathäpi präëän santäpayanti |
väyasa äha—bhoù ! akäraëam etat | çrüyatäà me vacanam—
käraëän mitratäm eti käraëäd yäti çatrutäm |
tasmän mitratvam evätra yojyaà vairaà na dhématä ||33||
tasmät kuru mayä saha samägamaà mitra-dharmärtham |
hiraëyaka äha—bhoù, çrüyatäà néti-sarvasvam—
sakåd duñöam apéñöaà yaù punaù sandhätum icchati |
sa måtyum upagåhëäti garbham açvataré yathä ||34||
athavä guëavän ahaà, na me kaçcid vaira-yätanäà kariñyati | etad api na sambhävyam | uktaà ca—
siàho vyäkaraëasya kartur aharat präëän piryän päëiner
mémäàsä-kåtam unmamätha sahasä hasté munià jaiminim |
chando-jïäna-nidhià jaghäna makaro velä-taöe piìgalam
ajïänävåta-cetasäm atiruñä ko’rthas tiraçcäà guëaiù ||35||
väyasa äha—asty etat | yathäpi çrüyatäm—
upakäräc ca lokänäà nimittän måga-pakñiëäm |
bhayäl lobhäc ca mürkhäëäà maitré syäd darçanät satäm ||36||
måd-ghaöa iva sukha-bhedyo duùsandhänaç ca durjano bhavati |
sujanas tu kanaka-ghaöa iva durbhedaù sukara-sandhiç ca ||37||
ikñor agrät kramaçaù parvaëi parvaëi yathä rasa-viçeñaù |
tadvat sajjana-maitré-viparétänäà tu viparétä ||38||
tathä ca—
ärambha-gurvé kñayiëé krameëa laghvé purä våddhimaté ca paçcät |
dinasya pürvärdha-parärdha-bhinnä chäyeva maitré khala-sajjanänäm ||39||
tat sädhur aham | aparaà tväà çapathädibhir nirbhayaà kariñyämi |
sa äha—na me’sti te çapathaiù pratyayaù | uktaà ca—
çapathaiù sandhitasyäpi na viçväsaà vrajed ripoù |
çrüyate çapathaà kåtvä våtraù çakreëa süditaù ||40||
na viçväsaà vinä çatrur devänäm api sidhyati |
viçväsät tridaçendreëa diter garbho vidäritaù ||41||
anyac ca—
båhaspater api präjïas tasmän naivätra viçvaset |
ya icched ätmano buddhim äyuñyaà ca sukhäni ca ||42||
tathä ca—
susükñmeëäpi randhreëa praviçyäbhyantaraà ripuù |
näçayec ca çanaiù paçcät plavaà salila-püravat ||43||
na viçvased aviçvaste viçvaste’pi na viçvaset |
viçväsäd bhayam utpannaà müläny api nikåntati ||44||
na badhyate hy aviçvasto durbalo’pi balotkaöaiù |
viçvastäç cäçu badhyante balavanto’pi durbalaiù ||45||
sukåtyaà viñëu-guptasya miträptir bhärgavasya ca |
båhaspater aviçväso nétir-sandhis tridhä sthitaù ||46||
tathä ca—
mahatäpy artha-säreëa yo viçvasiti çatruñu |
bhäryäsu suviraktäsu tad-antaà tasya jévitam ||47||
tac chrutvä laghupatanako’pi niruttaraç cintayämäsa—aho, buddhi-prägalbhyam asya néti-viñaye | athavä sa eväsyopari maitré-pakñapätaù | sa äha—bho hiraëyaka !
satäà säptapadaà maitram ity ähur vibudhä janäù |
tasmät tvaà mitratäà präpto vacanaà mama tac chåëu ||48||
durgasthenäpi tvayä mayä saha nityam eväläpo guëa-doña-subhäñita-goñöhé-kathäù sarvadä kartavyäù, yady evaà na viçvasiñi |
tac chrutvä hiraëyako’pi vyacintayat—vidagdha-vacano’yaà dåçyate laghupatanakaù satya-väkyaç ca tad yuktam anena maitré-karaëam | paraà kadäcin mama durge caraëa-päto’pi na käryaù | uktaà ca—
bhéta-bhétaiù purä çatrur mandaà mandaà visarpati |
bhümau prahelayä paçcäj jära-hasto’ìganäsv iva ||49||
tac chrutvä väyasa äha—bhadra, evaà bhavatu | tataù-prabhåti tau dväv api subhäñita-goñöhé-sukham anubhavantau tiñöhataù | parasparaà kåtopakärau kälaà nayataù | laghupatanako’pi mäàsa-çakaläni medhyäni baliçeñäëy anyäni vätsalyähåtäni pakvänna-viçeñäëi hiraëyakärtham änayati | hiraëyako’pi taëòulän anyäàç ca bhakñya-viçeñäl laghupatanakärthaà räträv ähåtya tat-käläyätasyärpayati | athavä yujyate dvayor apy etat | uktaà ca—
dadäti pratigåhëäti guhyam äkhyäti påcchati |
bhuìkte bhojäyate caiva ñaò-vidhaà préti-lakñaëam ||50||
nopakäraà vinä prétiù kathaïcit kasyacid bhavet |
upayäcita-dänena yato devä abhéñöadäù ||51||
tävat prétir bhavel loke yävad dänaà pradéyate |
vatsaù kñéra-kñayaà dåñövä parityajati mätaram ||52||
paçya dänasya mähätmyaà sadyaù pratyaya-kärakam |
yat-prabhäväd api dveño mitratäà yäti tat-kñaëät ||53||
puträd api priyataraà khalu tena dänaà
manye paçor api viveka-vivarjitasya |
datte khale tu nikhilaà khalu yena dugdhaà
nityaà dadäti mahiñé sasutäpi paçya ||54||
kià bahunä—
prétià nirantaräà kåtvä durbhedyäà nakha-mäàsavat |
müñako väyasaç caiva gatau kåtrima-mitratäm ||55||
evaà sa müñakas tad-upakära-raïjitas tathä viçvasto yathä tasya pakña-madhye praviñöas tena saha sarvadaiva goñöhéà karoti | athänyasminn ahani väyaso’çru-pürëa-nayanaù samabhyetya sagadgadaà tam uväca—bhadra hiraëyaka, viraktiù saïjätä me sämprataà deçasyäsyopari tad anyatra yäsyämi |
hiraëyaka äha—bhadra kià virakteù käraëam |
sa äha—bhadra, çrüyatäà | atra deçe mahatyänävåñöyä durbhikñaà saïjätam | durbhikñatväj jano bubhukñä-péòitaù ko’pi bali-mätram api na prayacchati | aparaà gåhe gåhe bubhukñita-janair vihaìgänäà bandhanäya päçäù praguëékåtäù santi | aham apy äyuù-çeñatayä päçena baddha uddharito’smi | etad virakteù käraëam ‘| tenähaà videçaà calita iti bäñpa-mokñaà karomi |
hiraëyaka äha—atha bhavän kva prasthitaù ?
sa äha—asti dakñiëä-pathe vana-gahana-madhye mahäsaraù | tatra tvatto’dhikaù parama-suhåt kürmo mantharako näma | sa ca me matsya-mäàsa-khaëòäni däsyati | tad-bhakñaëät tena saha subhäñita-goñöhé-sukham anubhavan sukhena kälaà neñyämi | näham atra vihaìgänäà päça-bandhanena kñayaà drañöum icchämi | uktaà ca—
anävåñöi-hate deçe sasye ca pralayaà gate |
dhanyäs täta na paçyanti deça-bhaìgaà kula-kñayam ||56||
ko’tibhäraù samarthänäà kià düraà vyavasäyinäm |
ko videçaù savidyänäà kaù paraù priya-vädinäm ||57||
vidvattvaà ca nåpatvaà ca naiva tulyaà kadäcana |
sva-deçe püjyate räjä vidvän sarvatra püjyate ||58||
hiraëyaka äha—yady evaà tad aham api tvayä saha gamiñyämi | mamäpi mahad duùkhaà vartate |
väyasa äha—bhoù ! tava kià duùkham ? tat kathaya |
hiraëyaka äha—bhoù ! bahu vaktavyam asty atra viñaye | tatraiva gatvä sarvaà savistaraà kathayiñyämi |
väyasa äha—ahaà tävad äkäça-gatiù | tat kathaà bhavato mayä saha gamanam ?
sa äha—yadi me präëän rakñasi tadä sva-påñöham äropya mäà tatra präpayiñyasi | nänyathä mama gatir asti |
tac chrutvä sänandaà väyasa äha—yady evaà tad dhanyo’haà yad bhavatäpi saha tatra kälaà nayämi | ahaà sampätädikän añäv uòòéna-gati-viçeñän vedmi | tat samäroha mama påñöhaà, yena sukhena tväà tat-saraù präpayämi |
hiraëyaka äha—uòòénänäà nämäni çrotum icchämi |
sa äha—
sampätaà vipra-pätaà ca mahä-pätaà nipätanam |
vakraà tiryak tathä cordhvam añöamaà laghu-saàjïakam ||59||
tac chrutvä hiraëyakas tat-kñaëäd eva tad upari samärüòhaù | so’pi çanaiù çanais tam ädäya sampätoòòéna-prasthitaù krameëa tat-saraù präptaù | tato laghupatanakaà müñakädhiñöhitaà vilokya dürato’pi deça-käla-vida-sämänya-käko’yam iti jïätvä satvaraà mantharako jale praviñöaù | laghupatanako’pi térastha-taru-koöare hiraëyakaà muktvä çäkhägram äruhya tära-svareëa proväca—bho mantharaka ! ägacchägaccha | tava mitram ahaà laghupatanako näma väyasaç cirät sotkaëöhaù samäyätaù | tad ägatyäliìgaya mäm | uktaà ca—
kià candanaiù sa-karpürais tuhinaiù kià ca çétalaiù |
sarve te mitra-gätrasya kaläà närhanti ñoòaçém ||60||
tathä ca—
kenämåtam idaà såñöaà mitram ity akñara-dvayam |
äpadäà ca pariträëaà çoka-santäpa-bheñajam ||61||
tac chrutvä nipuëataraà parijïäya satvaraà salilän niñkramya pulakita-tanur änandäçru-pürita-nayano mantharakaù proväca—ehy ehi mitra, äliìgaya mäm | cira-kälän mayä tvaà na samyak parijïätaù | tenähaà saliläntaù-praviñöaù | uktaà ca—
yasya na jïäyate véryaà na kulaà na viceñöitam |
na tena saìgatià kuryäd ity uväca båhaspatiù ||62||
evam ukte laghupatanako våkñäd avatérya tam äliìgitavän | athavä sädhv idam uktam—
amåtasya pravähaiù kià käya-kñälana-sambhavaiù |
cirän mitra-pariñvaìgo yo’sau mülya-vivarjitaù ||63||
evaà dväv api tau vihitäliìgitau parasparaà pulakita-çaréré våkñäd adhaù samupaviñöau procatur ätma-caritra-våttäntam | hiraëyako’pi mantharakasya praëämaà kåtvä väyasäbhyäçe samupaviñöaù | atha taà samälokya mantharako laghupatanakam äha—bhoù hiraëyako näma müñako’yam | mama suhåd-dvitéyam iva jévitam | tat kià bahunä—
parjanyasya yathä dhärä yathä ca divi tärakäù |
sikatä-reëavo yadvat saìkhyayä parivarjitä ||64||
guëäù saìkhyä-parityaktäs tadvad asya mahätmanaù |
paraà nirvedam äpannaù sampräpto’yaà taväntikam ||65||
mantharaka äha—kim asya vairägya-käraëam ?
väyasa äha—påñöo mayä, param anenäbhihitaà, yad bahu vaktavyam iti | tat tatraiva gataù kathayiñyämi | mamäpi na niveditam | tad bhadra hiraëyaka ! idänéà nivedyatäm ubhayor apy ävayos tad ätmano vairägya-käraëam |
so’bravét—
kathä 1
hiraëyaka-tämracüòa-kathä
asti dakñiëätye janapade mahiläropyaà näma nagaram | tasya nätidüre maöhäyatanaà bhagavataù çré-mahädevasya | tatra ca tämracüòo näma parivräjakaù prativasati sma | sa ca nagare bhikñäöanaà kåtvä präëa-yäträà samäcarati | bhikñä-çeñaà ca tatraiva bhikñä-pätre nidhäya tad-bhikñä-pätraà nägadante’valambya paçcäd rätrau svapiti | pratyüñe ca tad-annaà karmakaräëäà dattvä samyak tatraiva devatäyatane saàmärjanopalepana-maëòanädikaà samäjïäpayati | anyasminn ahani mama bändhavair niveditam—svämin, maöhäyatane siddham annaà müñaka-bhayät tatraiva bhikñä-pätre nihitaà nägadante’valambitaà tiñöhati sadaiva | tad vayaà bhakñayituà na çaknumaù | sväminaù punar ägamya kim api nästi | tat kià våthäöanenänyatra | adya tatra gatvä yathecchaà bhuïjämahe tava prasädät |
tad äkarëyähaà sakala-yütha-parivåtas tat-kñaëäd eva tatra gataù | utpatya ca tasmin bhikñä-pätre samärüòhaù | tatra bhakñya-viçeñäëi sevakebhyo dattvä paçcät svayam eva bhakñayämi | sarveñäà tåptau jätäyäà bhüyaù sva-gåhaà gacchämi | evaà nityam eva tad annaà bhakñayämi | parivräjako’pi yathä-çakti rakñati | paraà yadaiva nidräntarito bhavati, tadähaà taträruhyätma-kåtyaà karomi | atha kadäcit tena mama rakñaëärthaà mahän yatnaù kåtaù | jarjara-vaàçaù samänétaù | tena supto’pi mama bhayäd bhikñä-pätraà täòayati | aham apy abhikñite’py anne prahära-bhayäd apasarpämi | evaà tena saha sakaläà rätrià vigraha-parasya kälo vrajati |
athänyasminn ahani tasya maöhe båhatsphiì-nämä parivräjakas tasya suhåt tértha-yäträ-prasaìgena pänthaù präghuëikaù samäyätaù | taà dåñövä pratyutthäna-vidhinä sambhävya pratipatti-pürvakam abhyägata-kriyayä niyojitaù | tataç ca räträv ekatra kuça-saàstare dväv api prasuptau dharma-kathäà kathayitum ärabdhau |
atha båhasphik-kathä-goñöhéñu sa tämracüòo müñaka-träsärthaà vyäkñipta-manä jarjara-vaàçena bhikñä-pätraà täòayaàs tasya çünyaà prativacanaà prayacchati | tan-mayo na kiïcid udäharati | athäsäv abhyägataù paraà kopam upägatas tam uväca—bhos tämracüòa ! parijïätaù na tvaà samyak suhåt | tena mayä saha sählädaà na jalpasi | tad-räträv api tvadéyaà maöhaà tyaktvänyatra maöhe yäsyämi | uktaà ca—
ehy ägaccha samäviçäsanam idaà kasmäc ciräd dåçyase kä värteti sudurbalo’si kuçalaà préto’smi te darçanät |
evaà ye samupägatän praëayinaù pratyälapanty ädarät teñäà yuktam açaìkitena manasä harmyäëi gantuà sadä ||66||
gåhé yaträgataà dåñövä diço vékñeta väpy adhaù |
tatra ye sadane yänti te çåìga-rahitä våñäù ||67||
säbhyutthäna-kriyä yatra näläpä madhuräkñaräù |
guëa-doña-kathä naiva tatra harmyaà na gamyate ||68||
tad eka-maöha-präptyäpi tvaà garvitaù | tyaktaù suhåt-snehaù | naitad vetsi yat tvayä maöhäçraya-vyäjena narakopärjanaà kåtam | uktaà ca—
narakäya matis te cet paurohityaà samäcära |
varñaà yävat kim anyena maöha-cintäà dina-trayam ||69||
tan-mukhaà, çocitavyas tvaà garvaà gataù | tad ahaà tvadéyaà maöhaà parityajya yäsyämi |
atha tac chrutvä bhaya-trasta-manäs tämracüòas tam uväca—bho bhagavan ! maivaà vada | na tvat-samo’nyo mama suhåt kaçcid asti | paraà tac chrüyatäà goñöhé-çaithilya-käraëam | eña durätmä müñakaù pronnata-sthäne dhåtam api bhikñä-pätram utplutyärohati, bhikñä-çeñaàca tatrasthaà bhakñayati | tad-abhäväd eva maöhe märjana-kriyäpi na bhavati | tan müñaka
muhur muhus täòayämi | nänyat käraëam iti | aparam etat kutühalaà paçyäsya durtätmano yan märjära-markaöädayo’pi tiraskåtä asyotpatanena |
båhatsphig äha—atha jïäyate tasya bilaà kasmiàçcit pradeçe |
tämracüòa äha—bhagavan na vedmi samyak |
sa äha—nünaà nidhänasyopari tasya bilam | nidhänoñmaëä prakürdate | uktaà ca—
üñmäpi vittajo våddhià tejo nayati dehinäm |
kià punas tasya sambhogas tyäga-dharma-samanvitaù ||70||
tathä ca—
näkasmäc chäëòilé mätar vikréëäti tilais tilän |
luïcitän itarair yena hetur atra bhaviñyati ||71||
tämracüòa äha—katham etat ?
sa äha—
kathä 2
tilacürëa-vikraya-kathä
yadähaà kasmiàçcit sthäne prävåö-käle vrata-grahaëa-nimittaà kaïcid brähmaëaà väsärthaà prärthitavän | tataç ca tad-vacanät tenäpi çuçrüñitaù sukhena devärcana-paras tiñöhämi | athänyasminn ahani pratyüñe prabuddho’haà brähmaëa-brähmaëé-saàväde dattävadhänaù çåëomi | tatra brähmaëa äha—brähmaëi, prabhäte dakñiëäyana-saìkräntir ananta-däna-phaladä bhaviñyati | tad ahaà pratigrahärthaà grämäntaraà yäsyämi | tvayä brähmaëasyaikasya bhagavataù süryasyoddeçena kiïcid bhojanaà dätavyam iti |
atha tac chrutvä brähmaëé paruñatara-vacanais taà bhartsayamänä präha—kutas te däridryopahatasya bhojana-präptiù | tat kià lajjasa evaà bruväëaù | api ca na mayä tava hasta-lagnayä kvacid api labdhaà sukham | na miñöhännasyäsvädanam | na ca hasta-päda-kaëöhädi-bhüñaëam |
tac chrutvä bhaya-trasto’pi vipro mandaà mandaà präha—brähmaëi ! naitad yujyate vaktum | uktaà ca—
gräsäd api tad ardhaà ca kasmän no déyate’rthiñu |
icchänurüpo vibhavaù kadä kasya bhaviñyati ||72||
éçvarä bhüri-dänena yal labhante phalaà kila |
daridras tac ca käkiëyä präpnuyäd iti na çrutiù ||73||
dätä laghur api sevyo bhavati na kåpaëo mahän api samåddhyä |
küpo’ntaù-svädu-jalaù prétyai lokasya na samudraù ||74||
tathä ca—
akåta-tyäga-mahimnäà mithyä kià räja-räja-çabdena |
goptäraà na nidhénäà mahayanti maheçvaraà vibudhäù ||75||
api ca—
sadä däna-parikñéëaù çasta eva karéçvaraù |
adänaù péna-gätro’pi nindya eva hi gardabhaù ||76||
suçélo’pi suvåtto’pi yäty adänäd adho ghaöaù |
punaù kubjäpi käëäpi dänäd upari karkaöé ||77||
yacchan jalam api jalado vallabhatäm eti sakala-lokasya |
nityaà prasärita-karo mitro’pi na vékñituà çakyaù ||78||
evaà jïätvä daridryäbhibhütair api svalpät svalpataraà käle pätre ca deyam | uktaà ca—
sat-pätraà mahaté çraddhä deçe käle yathocite |
yad déyate viveka-jïais tad anantäya kalpate ||79||
tathä ca—
atitåñëä na kartavyä tåñëäà naiva parityajet |
atitåñëäbhibhütasya çikhä bhavati mastake ||80||
brähmaëy äha—katham etat ?
sa äha—
kathä 3
çavara-çükara-kathä
asti kasmiàçcid vanoddeçe kaçcit pulindaù | sa ca päparddhià kartuà vanaà prati prasthitaù | atha tena prasarpatä mahän aïjana-parvata-çikharäkäraù kroòaù samäsäditaù | taà dåñövä karëäntäkåñöa-niçita-säyakena samähataù | tenäpi kopäviñöena cetasä bälendu-dyutinä daàñörägreëa päöitodaraù pulindo gatäsur bhütale’patat |
atha lubdhakaà vyäpädya çükaro’pi çara-prahära-vedanayä païcatvaà gataù | etasminn antare kaçcid äsanna-måtyuù çågäla itas tato nirähäratayä péòitaù paribhramaàs taà pradeçam äjagäma | yävad varäha-pulindau dväv api paçyati tävat prahåñöo vyacintayat—bhoù ! sänukülo me vidhiù | tenaitad apy acintitaà bhojanam upasthitam | athavä sädhv idam uktam—
akåte’py udyame puàsäm anya-janma-kåtaà phalam |
çubhäçubhaà samabhyeti vidhinä saàniyojitam ||81||
tathä ca—
yasmin deçe ca käle ca vayasä yädåçena ca |
kåtaà çubhäçubhaà karma tat tathä tena bhujyate ||82||
tad ahaà tathä bhakñayämi yathä bahüny ahäni me präëa-yäträ bhavati | tat tävad enaà snäyu-päçaà dhanuñkoöi-gataà bhakñayämi | uktaà ca—
çanaiù çanaiç ca bhoktavyaà svayaà vittam upärjitam |
rasäyanam iva präjïair helayä na kadäcana ||83||
ity evaà manasä niçcitya cäpa-ghaöita-koöià mukha-madhye prakñipya snäyuà bhakñituà pravåttaù | tataç ca truöite päçe tälu-deçaà vidärya cäpa-koöirmastaka-madhyena niñkräntä | so’pi tadvad enayä tat-kñaëäntan måtaù | ato’haà bravémi—atitåñëä na kartavyä iti |
--o)0(o--
sa punar apy äha—brähmaëi, na çrutaà bhavatyä |
äyuù karma ca vittaà ca vidyä nidhanam eva ca |
païcaitäni hi såjyante garbhasthasyaiva dehinaù ||84||
athaivaà sä tena prabodhitä brähmaëy äha—yady evaà tad asti me gåhe stokas tila-räçiù | tatas tilän luïcitvä tila-cürëena brähmaëaà bhojayiñyämi iti |
tatas tad-vacanaà çrutvä brähmaëo grämaà gataù | säpi tilänuñëodakena sammardya kuöitvä süryätape dattavaté | aträntare tasyä gåha-karma-vyagräyäs tilänäà madhye kaçcit särameyo mütrotsargaà cakära | taà dåñövä sä cintitavaté—aho naipuëyaà paçya paräìmukhébhütasya vidheù | yad ete tilä abhojyäù kåtäù | tad aham etän samädäya kasyacit gåhaà gatvä luïcitair aluïcitän änayämi | sarvo’pi jano’nena vidhinä pradäsyati iti |
atha yasmin gåhe’haà bhikñärthaà praviñöas tatra gåhe säpi tilän ädäya praviñöä vikrayaà kartum | äha ca—gåhëätu kaçcid aluïcitair luïcitäàs tilän |
atha tad-gåha-gåhiëé-gåhaà praviñöä yävad aluïcitair luïcitän gåhëäti tävad asyäù putreëa kämandaké-çästraà dåñövä vyähåtam—mätaù ! agrähyäù khalv ime tiläù | näsyä aluïcitair luïcitä grähyäù | käraëaà kiïcid bhaviñyati | tenaiñäluïcitair luïcitän prayacchati |
tac chrutvä ayä parityaktäs te tiläù | ato’haà bravémi—näkasmäc chäëòilé-mätaù iti |
--o)0(o--
etad uktvä sa bhüyo’pi präha—atha jïäyate tasya kramaëa-märgaù |
tämracüòa äha—bhagavan, jïäyate | yata ekäké na samägacchati, kintv asaìkhya-yütha-parivåtaù paçyato me paribhramann itas tataù sarva-janena sahägacchati yäti ca |
abhyägata äha—asti kiïcit khanitrakam |
sa äha—bäòham asti | eñä sarva-loha-mayé sva-hastikä |
abhyägata äha—tarhi pratyüñe tvayä mayä saha sthätavyam | yena dväv api jana-caraëa-malinäyäà bhümau tat-padänusäreëa gacchävaù | mayäpi tad-vacanam äkarëya cintitam—aho vinañöo’smi, yato’sya säbhipräya-vacäàsi çrüyante | nünaà, yathä nidhänaà jïätaà tathä durgam apy asmäkaà jïäsyati | etad abhipräyäd eva jïäyate | uktaà ca—
sakåd api dåñövä puruñaà vibudhä jänanti säratäà tasya |
hasta-tulayäpi nipuëäù pala-pramäëä vijänanti ||85||
väïchaiva sücayati pürvataraà bhaviñyaà
puàsäà yad anya-tanujaà tv açubhaà çubhaà vä |
vijïäyate çiçur ajäta-kaläpa-cihnaù
pratyudgatair apasaran saralaù kaläpé ||86||
tato’haà bhaya-trasta-manäù sapariväro durga-märgaà parityajyänya-märgeëa gantuà pravåttaù | saparijano yävad agrato gacchämi tävat sammukho båhatkäyo märjäraù samäyäti |
sa ca müñaka-våndam avalokya tan-madhye sahasotpapäta | atha te müñakä mäà kumärga-gäminam avalokya garhayanto hata-çeñä rudhira-plävita-vasundharäs tam eva durgaà praviñöäù | athavä sädhv idam ucyate—
chittvä päçam apäsya küöa-racanäà bhaìktvä baläd väguräà
paryantägni-çikhä-kaläpa-jaöilän nirgatya düraà vanät |
vyädhänäà çara-gocaräd api javenotpatya dhävan mågaù
küpäntaù-patitaù karotu vidhure kià vä vidhau pauruñam ||87||
athäham eko’nyatra gataù | çeñä müòhatayä tatraiva durge praviñöäù | aträntare sa duñöa-parivräjako rudhira-bindu-carcitäà bhümim avalokya tenaiva durga-märgeëägatyopasthitaù |
yad utsähé sadä martyaù paräbhavati yaj janän |
yad uddhataà vaded väkyaà tat sarvaà vittajaà balam ||88||
athähaà tac chrutvä kopäviñöo bhikñä-pätram uddiçya viçeñäd utkürdito’präpta eva bhümau nipatitaù | tac chrütväsau me çatrur vihasya tämracüòam uväca—bhoù ! paçya paçya kautühalam | äha ca—
arthena balavän sarvo’py artha-yuktaù sa paëòitaù |
paçyainaà müñakaà vyarthaà sajäteù samatäà matam ||89||
tat svapihi tvaà gata-çaìkaù | yad asyotpatana-käraëaà tad ävayor hasta-gataà jätam | athavä sädhv idam ucyate—
daàñörä-virahitaù sarpo mada-héno yathä gajaù |
tathärthena vihéno'tra puruño näma-dhärakaù ||90||
tac chrutvähaà manasä vicintitavän—yato'ìguli-mätram api kürdana-çaktir nästi, tad dhig artha-hénasya puruñasya jévitam | uktaà ca—
arthena ca vihénasya puruñasyälpa-medhasaù |
vyucchidyante kriyäù sarvä gréñme kusarito yathä ||91||
yathä käka-yaväù proktä yathäraëya-bhaväs tiläù |
näma-mäträ na siddhau hi dhana-hénäs tathä naräù ||92||
santo'pi na hi räjante daridrasyetare guëäù |
äditya iva bhütänäà çrér guëänäà prakäçiné ||93||
na tathä bädhyate loke prakåtyä nirdhano janaù |
yathä dravyäëi sampräpya tair vihéno'sukhe sthitaù ||94||
çuñkasya kéöa-khätasya vahni-dagdhasya sarvataù |
taror apy üñarasthasya varaà janma na cärthinaù ||95||
çaìkanéyä hi sarvatra niñpratäpä daridratä |
upakartum api hi präptaà niùsvaà santyajya gacchati ||96||
unnamyonnamya tatraiva daridräëäà manorathäù |
patanti hådaye vyarthä vidhavästréstanä iva ||97||
vyakte'pi väsare nityaà daurgatya-tamasävåtaù |
agrato'pi sthito yatnän na kenäpéha dåçyate ||98||
evaà vilapyähaà bhagnotsähas tan-nidhänaà gaëòopadhänékåtaà dåñövä svaà durgaà prabhäte gataù | tataç ca mad-bhåtyäù prabhäte gacchanto mitho jalpanti—aho, asamartho'yam udara-püraëe'smäkam | kevalam asya påñöha-lagnänäà viòälädi-vipattayaù tat kim anenärädhitena ? uktaà ca—
yat-sakäçän na läbhäù syät kevaläù syur vipattayaù |
sa svämé düratas tyäjyo viçeñäd anujévibhiù ||99||
evaà teñäà vacäàsi çrutvä sva-durgaà praviñöo'ham | yävan na kaçcin mama saàmukhe'bhyeti tävan mayä cintitam—dhig iyaà daridratä | athavä sädhv idam ucyate—
måto daridraù puruño måtaà maithunam aprajam |
måtam açrotriyaà çräddhaà måto yajïas tv adakñiëam ||100||
vyathayanti paraà ceto manoratha-çatair janäù |
nänuñöhänair dhanair hénäù kulajäù vidhavä iva ||101||
daurgatyaà dehinäà duùkham apamäna-karaà param |
yena svair api manyante jévanto'pi måtä iva ||102||
dainyasya pätratäm eti paräbhåteù paraà padam |
vipadäm äçrayaù çaçvad daurgatya-kaluñé-kåtaù ||103||
lajjante bändhaväs tena sambandhaà gopayanti ca |
miträëy amitratäà yänti yasya na syuù kapardakäù ||104||
mürtaà läghavam evaitad apäyänäm idaà gåham |
paryäyo maraëasyäyaà nirdhanatvaà çarériëäm ||105||
ajä-dhülir iva trastair märjané-reëuvaj janaiù |
dépa-khaövottha-cchäyeva tyajyate nirdhano janaù ||106||
çaucävaçiñöayäpy asti kiïcit käryaà kvacin mådä |
nirdhanena janenaiva na tu kiïcit prayojanam ||107||
adhano dätu-kämo’pi sampräpto dhaninäà gåham |
manyate yäcako’yaà dhig däridryaà khalu dehinäm ||108||
sva-vitta-haraëaà dåñövä yo hi rakñaty asün naraù |
pitaro'pi na gåhëanti tad-dattaà saliäïjalim ||109||
tathä ca—
gavärthe brähmaëärthe ca stré-vitta-haraëe tathä |
präëäàs tyajati yo yuddhe tasya lokäù sanätanäù ||110||
evaà niçcitya rätrau tatra gatvä nidrävaçam upägatasya peöäyäà mayä chidraà kåtaà yävat, tävat prabuddho duñöa-täpasaù | tataç ca jarjara-vaàça-prahäreëa çirasi täòitaù kathaïcid äyuù-çeñatayä nirgato'ham, na måtaç ca | uktaà ca—
präptavyam arthaà labhate manuñyo
devo'pi taà laìghayituà na çaktaù |
tasmän na çocämi na vismayo me
yad asmadéyaà na hi tat pareñäm ||111||
käka-kürmau påcchataù—katham etat ?
hiraëyaka äha—
kathä 4
sägaradatta-kathä
asti kasmiàçcin nagare sägaradatto näma vaëik | tat-sünunä rüpaka-çatena vikréyamäëaà pustakaà gåhétam | tasmiàç ca likhitam asti—
präptavyam arthaà labhate manuñyo
devo'pi taà laìghayituà na çaktaù |
tasmän na çocämi na vismayo me
yad asmadéyaà na hi tat pareñäm ||111||
tad dåñövä sägaradattena tanujaù påñöaù—putra, kiyatä mülyenaitat pustakaà gåhétam ?
so'bravét—rüpaka-çatena |
tac chrutvä sägaradatto'bravét—dhiì mürkha ! tvaà likhitaika-çlokaà rüpaka-çatena yad gåhëäsi, etayä buddhyä kathaà dravyopärjanaà kariñyasi | tad adya-prabhåti tvayä me gåhe na praveñöavyam |
evaà nirbhartsya gåhän niùsäritaù | sa ca tena nirvedena viprakåñöaà deçäntaraà gatvä kim api nagaram äsädyävasthitaù | atha katipaya-divasais tan-nagara-niväsinä kenacid asau påñöaù—kuto bhavän ägataù ? kià näma-dheyo vä ? iti |
asäv abravét—präptavyam arthaà labhate manuñya iti | athänyenäpi påñöenänena tathaivottaraà dattam | evaà ca tasya nagarasya madhye präptavyamartha iti tasya prasiddha-näma jätam |
atha räja-kanyä candravaté nämäbhinava-rüpa-yauvana-sampannä sakhé-dvitéyaikasmin mahotsava-divase nagaraà nirékñamäëästi | tatraiva ca kaçcid räja-putro'téva-rüpa-sampanno manoramaç ca katham api tasyä dåñöi-gocare gataù | tad-darçana-sama-kälam eva kusuma-bäëähatayä tayä nija-sakhy-abhihitä—sakhi ! yathä kilänena saha samägamo bhavati tathädya tvayä yatitavyam |
evaà ca çrutvä sä sakhé tat-sakäçaà gatvä çéghram abravét—yad ahaà candravatyä taväntikaà preñitä | bhaëitaà ca tväà prati tayä yan mama tvad-darçanän manobhavena paçcimävasthä kåtä | tad yadi çéghram eva mad-antike na sameñmasi tadä me maraëaà çaraëam |
iti çrutvä tenäbhihitaà—yady avaçyaà mayä taträgantavyaà, tat kathaya kenopäyena praveñöavyam ?
atha sakhyäbhihitam—rätrau saudhävalambitayä dåòha-varatrayä tvayä taträroòhavyam |
so'bravét—yady evaà niçcayo bhavatyäs tad aham evaà kariñyämi |
iti niçcitya sakhé candravaté-sakäçaà gatä | athägatäyäà rajanyäà sa räja-putraù sva-cetasä vyacintayat—aho mahad akåtyam etat | uktaà ca—
guroù sutäà mitra-bhäryäà svämi-sevaka-gehiném |
yo gacchati pumäàl loke tam ähur brahma-ghätinam ||112||
aparaà ca—
ayaçaù präpyate yena yena cädho-gatir bhavet |
svärthäc ca bhraçyate yena tat karma na samäcaret ||113||
iti samyag vicärya tat-sakäçaà na jagäma | atha präptavyamarthaù paryaöan dhavala-gåha-pärçve räträv avalambita-varaträà dåñövä kautukäviñöa-hådayas täm älambyädhirüòhaù | tayä ca räja-putryä sa eväyam ity äçvasta-cittayä snäna-khädana-pänäcchädanädinä sammänya tena saha çayana-talam äçritayä tad-aìga-saàsparça-saïjäta-harña-romäïcita-gätrayoktaà—yuñmad-darçana-mätränuraktayä mayätmä pradatto'yam | tvad-varjam anyo bhartä manasy api me na bhaviñyati iti | tat kasmän amyä saha na bravéñi ?
so'bravét— präptavyam arthaà labhate manuñyaù |
ity ukte tayänyo'yam iti matvä dhavala-gåhäd uttärya muktaù | sa tu khaëòa-päçakaù präptaù | tävad asau khaëòa-deva-kule gatvä suptaù | atha tatra kayäcit svairiëyä datta-saìketako yävad daëòa-päçakaù präptaù, tävad asau pürva-suptas tena dåñöo rahasya-saàrakñaëärtham abhihitaç ca—ko bhavän ?
so'bravét—präptavyam arthaà labhate manuñyaù |
iti çrutvä daëòa-päçakenäbhihitam—yac chünyaà deva-gåham idam | tad atra madéya-sthäne gatvä svapihi |
tathä pratipadya sa matir viparyäsäd anya-çayane suptaù | atha tasya rakñakasya kanyä vinayavaté näma rüpa-yauvana-sampannä kasyäpi puruñasyänuraktä saìketaà dattvä tatra çayane suptäsét | atha sä tam äyätaà dåñövä sa eväyam asmad-vallabha iti rätrau ghanatarändhakära-vyämohitotthäya bhojanäcchädanädi-kriyäà kärayitvä gändharva-vivähenätmänaà vivähayitvä tena samaà çayane sthitä vikasita-vadana-kamalä tam äha—kim adyäpi mayä saha viçrabdhaà bhavän na bravéti |
so'bravét—präptavyam arthaà labhate manuñyaù |
iti çrutvä tayä cintitam—yat käryam asamékñitaà kriyate tasyedåk-phala-vipäko bhavati iti | evaà vimåçya sa-viñädayä tayä niùsärito'sau | sa ca yävad-véthé-märgeëa gacchati tävad anya-viñaya-väsé vara-kértir näma varo mahatä vädya-çabdenägacchati | präptavyamartho'pi taiù samaà gantum ärabdhaù |
atha yävat pratyäsanne lagna-samaye räja-märgäsanna-çreñöhi-gåha-dväre racita-maëòapa-vedikäyäà kåta-kautuka-maìgala-veçä vaëik-sutästi, tävan mada-matto hasty-ärohakaà hatvä praëaçyaj-jana-kolähalena lokam äkulayaàs tam evoddeçaà präptaù | taà ca dåñövä sarve varänuyäyino vareëa saha praëaçya diço jagmuù |
athäsminn avasare bhaya-tarala-locanäm ekäkinéà kanyäm avalokya—mä bhaiñéù | ahaà pariträteti sudhéraà sthirékåtya dakñiëa-päëau saìgåhya mahä-sähasikatayä präptavyamarthaù puruña-väkyair hastinaà nirbhartsitavän | tataù katham api daiva-yogäd apäye hastini sa-suhåd-bändhavenätikränta-lagna-samaye vara-kértir nägatya tävat täà kanyäm anya-hasta-gatäà dåñöväbhihitam—bhoù çvaçura, viruddham idaà tvayänuñöhitaà yan mahyaà pradäya kanyänyasmai pradattä iti |
so'bravét—bhoù ! aham api hasti-bhaya-paläyitobhavadbhiù sahäyäto na jäne kim idaà våtam ity abhidhäya duhitaraà prañöum ärabdhaù—vatse, na tvayä sundaraà kåtam | tat kathyatäà ko'yaà våttäntaù |
so'bravét—yad aham anena präëa-saàçayäd rakñitä, tad enaà muktvä mama jévantyä nänyaù päëià grahéñyati iti |
anena värtä-vyatikareëa rajané vyuñöä | atha prätas tatra saïjäte mahä-jana-samaväye värtä-vyatikaraà çrutvä räja-duhitä tam uddeçam ägatä | karëa-paramparayä çrutvä daëòapäçaka-sutäpi tatraivägatä | atha taà mahäjana-amaväyaà çrutvä räjäpi tatra eväjagäma |
präptavyamarthaà präha—bhoù viçrabdhaà kathaya | kédåço'sau våttäntaù ?
atha so'bravét—präptavyamarthaà labhate manuñyaù iti |
räja-kanyä småtvä präha—devo'pi taà laìghayituà na çakta iti |
tato daëòapäçaka-sutäbravét—tasmän na çocämi na vismayo me iti |
tam akhilaloka-våttäntam äkarëya vaëik-sutäbravét—yad asmadéyaà na hi tat pareñäm iti |
tato'bhaya-dänaà dattvä räjä påthak påthag våttäntän jïätvävagata-tattvas tasmai präptavyam arthäya sva-duhitaraà sa-bahu-mänaà gräma-sahasreëa samaà sarvälaìkära-parivära-yutäà dattvä tvaà me putro'séti nagara-viditaà taà yauvaräjye'bhiñiktavän | daëòa-päsakenäpi sva-duhitä sva-çaktyä vastra-dänädinä sambhävya präptavyamarthäya pradattä |
atha präptavyamarthenäpi svéya-pitå-mätarau samasta-kuöumbävåtau tasmin nagare sammäna-puraùsaraà samänétau | atha so'pi sva-gotreëa saha vividha-bhogänupabhuïjänaù sukhenävasthitaù | ato'haà bravémi—präptavyam arthaà labhate manuñyaù iti |
tad etat sakalaà sukha-duùkham anubhüya paraà viñädam upägato'nena mitreëa tvat-sakäçam änétaù | tad etan me vairägya-käraëam | mantharaka äha—bhadra, bhavati suhåd ayam asandigdhaà yaù kñut-kñämo'pi çatru-bhütaà tväà bhakñya-sthäne sthitam evaà påñöham äropyänayati na märge'pi bhakñayati | uktaà ca yataù—
vikäraà yäti no cittaà vitte yasya kadäcana |
mitraà syät sarva-käle ca kärayen mitram uttamam ||114||
vidvadbhiù suhådäm atra cihnair etair asaàçayam |
parékñä-karaëaà proktaà homägner iva paëòitaiù ||115||
tathä ca—
äpat-käle tu sampräpte yan mitraà mitram eva tat |
våddhi-käle tu sampräpte durjano’pi suhåd bhavet ||116||
tan mamäpy adyäsya viñaye viçväsaù samutpanno yato néti-viruddheyaà maitré mäàsäçibhir väyasaiù saha jalacaräëäm | athavä sädhv idam ucyate—
mitraà ko'pi na kasyäpi nitäntaà na ca vaira-kåt |
dåçyate mitra-vidhvastät käryäd vairé parékñitaù ||117||
tat svägataà bhavataù | sva-gåha-vadäsyatäm atra saras-tére | yac ca vitt-näço videça-väsaç ca te saïjätas tatra viñaye santäpo na kartavyaù | uktaà ca—
abhrac-chäyä khala-prétiù samudränte ca mediné |
alpenaiva vinaçyanti yauvanäni dhanäni ca ||118||
ata eva vivekino jitätmäno dhana-spåhäà na kurvanti | uktaà ca—
susaïcitair jévanavat surakñitair
nije'pi dehe na viyojitaiù kvacit |
puàso yamäntaà vrajato'pi niñöhurair
etair dhanaiù païcapadé na déyate ||119||
anyac ca—
yathämiñaà jale matsyair bhakñyate çväpadair bhuvi |
äkäçe pakñibhiç caiva tathä sarvatra vittavän ||120||
nirdoñam api vittäòhya doñair yojayate nåpaù |
nidhanaù präpta-doño'pi sarvatra nirupadravaù ||121||
arthänäm arjanaà käryaà vardhanaà rakñaëaà tathä |
bhakñyamäëo nirädäyaù sumerurapi héyate ||122||
arthärthé yäni kañöäni müòho’yaà sahate janaù |
çatäàçenäpi mokñärthé täni cen mokñam äpnuyät ||123||
ko dhérasya manasvinaù sva-viñayaù ko vä videçaù småto
yaà deçaà çrayate tam eva kurute bähu-pratäpärjitam |
yad daàñöränakhaläìgula-praharaëaiù siàho vanaà gähate
tasmin eva hata-dvipendra-rudhirais tåñëäà chinatty ätmanaù ||124||
artha-hénaù pare deçe gato'pi yaù prajïävän bhavati sa kathaïcid api na sédati | uktaà ca—
ko'tibhäraù samarthänäà kià düraà vyavasäyinäm |
ko videçaù suvidyänäà kaù paraù priya-vädinäm ||125||
tat prajïä-nidhir bhavän na präkåta-puruña-tulyaù | athavä—
utsäha-sampannam adérgha-sütraà kriyä-vidhijïaà vyasaneñv asaktam |
çüraà kåtajïaà dåòha-sauhådaà ca- lakñméù svayaà väïchati väsa-hetoù ||126||
aparaà präpto'py arthaù karma-präptyä naçyati | tad etävanti dinäni tvadéyam äsét | muhürtam apy anätméyaà bhoktuà na labhyate | svayam ägatam api vidhinäpahriyate |
arthasyopärjanaà kåtvä naiväbhägyaù samaçnute |
araëyaà mahadäsädya müòhaù somilako yathä ||127||
hiraëyaka äha--katham etat ?
sa äha—
kathä 5
somilaka-kathä
asti kasmiàçcid adhiñöhäne somilako näma kauliko vasati sma | so'neka-vidha-paööa-racanäraïjitäni pärthivocitäni sadaiva vasträëy utpädayati | paraà tasya cäneka-vidha-paööa-racana-nipuëasyäpi na bhojanäcchädanäbhyadhikaà katham apy artha-mätraà sampadyate | athänye tatra sämänya-kaulikäù sthüla-vastra-sampädana-vijïänino mahardhi-sampannäù | tän avalokya sa sva-bhäryäm äha—priye ! paçyaitän sthüla-paööa-kärakän dhana-kanaka-samåddhän | tad adhäraëakaà mamaitat sthänam | tad anyatropärjanäya gacchämi |
sä präha—bhoù priyatama ! mithyä pralapitam etad yad anyatra-gatänäà dhanaà bhavati, sva-sthäne na bhavati | uktaà ca—
utpatanti yad äkäçe nipatanti mahétale |
pakñiëäà tad api präptyä nädattam upatiñöhati ||128||
tathä ca—
na hi bhavati yan na bhävyaà
bhavati ca bhävyaà vinäpi yatnena |
kara-tala-gatam api naçyati
yasya tu bhavitavyatä nästi ||129||
yathä dhenu-sahasreñu vatso vindati mätaraà |
tathä pürva-kåtaà karma kartäram anugacchati ||130||
çete saha çayänena gacchantam anugacchati |
naräëäà präktanaà karma tiñöhati tu sahätmanä ||131||
yathä chäyä-tapau nityaà susambaddhau parasparaà |
evaà karma ca kartä ca saàçliñöäv itaretaram ||132||
kaulika äha—priye ! na samyag abhihitaà bhavatyä | vyavasäyaà vinä na karma phalati | uktaà ca—
yathaikena na hastena tälikä saàprapadyate |
tathodyama-parityaktaà na phalaà karmaëaù småtam ||133||
paçya karma-vaçät präptaà bhojyakäle'pi bhojanam |
hastodyamaà vinä vaktre praviçen na kathaïcana ||134||
tathä ca—
udyoginaà puruña-siàham upaiti lakñmér
daivena deyam iti käpuruñä vadanti |
daivaà nihatya kuru pauruñam ätma-çaktyä yatne kåte yadi na sidhyati ko’tra doñaù ||135||
tathä ca—
udyamena hi sidhyanti käryäëi na manorathaiù |
na hi suptasya siàhasya viçanti vadane mågäù ||136|| udyamena vinä räjan na sidhyanti manorathäù |
kätarä iti jalpanti yad bhävyaà tad bhaviñyati ||137||
sva-çaktyä kurvataù karma na cet siddhià prayacchati |
nopälabhyaù pumäàs tatra daiväntarita-pauruñaù ||138||
tan mayävaçyaà deçäntaraà gantavyam |
iti niçcitya vardhamäna-puraà gatvä tatra varña-trayaà sthitvä suvarëa-çata-trayopärjanaà kåtvä bhüyaù sva-gåhaà prasthitaù | athärdha-pathe gacchatas tasya kadäcid aöavyäà paryaöato bhagavän ravir astam upägataù | tatra ca vyäla-bhayät sthülatara-vaöa-skandha ärühya prasupto yävat tiñöhati tävan niçéthe dvau puruñau raudräkärau parasparaà jalpantäv açåëot |
tatraika äha—bhoù kartaù tvaà kià samyaì na vetsi yad asya somilakasya bhojanäcchädanäd åte'dhikä samåddhir nästi | tat kià tvayäsya suvarëa-çata-trayaà dattam |
sa äha—bhoù karman mayävaçyaà dätavyaà vyavasäyinäà tatra ca tasya pariëatis tvad äyatteti | atha yävad asau kaulikaù prabuddhaù suvarëa-granthim avalokayati tävad riktaà paçyati |
tataù säkñepaà cintayämäsa | aho kim etat ? mahatä kañöenopärjitaà vittaà helayä kväpi gatam | yad vyartha-çramo'kiïcanaù kathaà sva-patnyä miträëäà ca mukhaà darçayiñyämi | iti niçcitya tad eva pattanaà gataù | tatra ca varña-mätreëäpi suvarëa-çata-païcakam upärjya bhüyo'pi sva-sthänaà prati prasthitaù | yävad ardha-pathe bhüyo'öavé-gatasya bhagavän bhänur astaàjagämätha suvarëa-näça-bhayät suçränto'pi na viçrämyati kevalaà kåta-gåhotkaëöhaù satvaraà vrajati |
aträntare dvau puruñau tädåñau dåñöi-deçe samägacchantau jalpantau ca çåëoti | tatraikaù präha—bhoù kartaù ! kià tvayaitasya suvarëa-çata-païcakaà dattam ? tat kià na vetsi yad bhojanäcchädanäbhyadhikam asya kiàcin nästi |
sa äha—bhoù karman ! mayävaçyaà deyaà vyavasäyinäm | tasya pariëämas tvad-äyattaù | tat kià mäm upälambhayasi ?
tac chrutvä somilako yävad granthim avalokayati tävat suvarëaà nästi | tataù paraà duùkham äpanno vyacintayat—aho kià mama dhana-rahitasya jévitena ? tad atra vaöa-våkña ätmänam udbadhya präëäàs tyajämi |
evaà niçcitya darbha-mayéà rajjuà vidhäya sva-kaëöhe päçaà niyojya çäkhäyäm ätmänaà nibadhya yävat prakñipati tävad ekaù pumän äkäça-stha evedam äha—bho bhoù somilaka ! maivaà sähasaà kuru | ahaà te vittäpahärako na te bhojanäcchädanäbhyadhikaà varäöikäm api sahämi | tad gaccha sva-gåhaà prati | anyac ca bhavadéya-sähasenähaà tuñöaù | tathä me na syäd vyarthaà darçanam | tat prärthyatäm abhéñöo varaù kaçcit |
somilaka äha—yady evaà tad dehi me prabhütaà dhanam |
sa äha—bhoù ! kià kariñyasi bhoga-rahitena dhanena yatas tava bhojanäcchädanäbhyadhikä präptir api nästi ? uktaà ca—
kià tayä kriyate lakñmyä yä vadhür iva kevalä |
yä na veçyeva sämänyä pathikair upabhujyate ||139||
somilaka äha—yady api bhogo nästi tathäpi bhavatu me dhanam | uktaà ca—
kåpaëo'py akuléno'pi sadä saàçrita-mänuñaiù |
sevyate sa naro loke yasya syäd vitta-saïcayaù ||140||
tathä ca—
çithilau ca subaddhau ca patataù patato na vä |
nirékñitau mayä bhadre daça varñäëi païca ca ||141||
puruña äha—kim etat ?
so'bravét—
kathä 6
tékñëa-viñäëa-çågäla-kathä
kasmiàçcid adhiñöhäne tékñëaviñäëo näma mahä-våñabho vasati | sa ca madätirekät parityakta-nija-yüöhaù çåìgäbhyäà nadé-taöäni vidärayan svecchayä marakata-sadåçäni çañpäëi bhakñayann araëya-caro babhüva | atha tatraiva vane pralobhako näma çågälaù prativasati sma | sa kadäcit sva-bhäryayä saha nadé-tére sukhopaviñöas tiñöhati | aträntare sa tékñëaviñäëo jalärthaà tad eva pulinam avatérëaù | tataç ca tasya lambamänau våñaëäv älokya çågälyä çågälo'bhihitaù—svämin ! paçyäsya våñabhasya mäàsa-piëòau lambamänau yathä sthitau | tataù kñaëena prahareëa vä patiñyataù | evaà jïätvä bhavatä påñöha-yäyinä bhävyaà |
çågäla äha—priye ! na jïäyate kadäcid etayoù patanaà bhaviñyati vä na vä | tat kià våthä çramäya mäà niyojayasi ? atra-sthas tävaj jalärtham ägatän müñakän bhakñayiñyämi samaà tvayä | märgo'yaà yatas teñäm | atha yadä tväà muktväsya tékñëaviñäëasya våñabhasya påñöhe gamiñyämi tadägatyänyaù kaçcid etat sthänaà samäçrayiñyati | naitad yujyate kartum | uktaà ca—
yo dhruväëi parityajyädhruväëi niñevate |
dhruväëi tasya naçyanti adhruvaà nañöam eva ca ||142||
çågäly äha—bhoù käpuruñas tvaà yat kiàcit präptaà tenäpi santoñaà karoñi | uktaà ca—
supürä syät kunadikä supüro müñikäïjaliù |
susantuñöaù käpuruñaù svalpakenäpi tuñyati ||143||
tasmät puruñeëa sadaivotsähavatä bhävyam | uktaà ca—
yatrotsäha-samärambho yaträlasya-vinigrahaù |
naya-vikrama-saàyogas tatra çrér acalä dhruvaà ||144||
tad daivam iti saïcintya tyajen nodyogam ätmanaù |
anuyogaà vinä tailaà tilänäà nopajäyate ||145||
anyac ca—
yaù stokenäpi santoñaà kurute mandadhér janaù |
tasya bhägya-vihénasya dattä çrér api märjyate ||146||
yac ca tvaà vadasi | etau patiñyato na veti | tad apy ayuktam | uktaà ca—
kåta-niçcayino vandyäs tuìgimä nopabhujyate |
cätakaù ko varäko'yaà yasyendro värivähakaù ||147||
aparaà müñaka-mäàsasya nirviëëäham | etau ca mäàsa-piëòau patana-präyau dåçyete | tat sarvathä nänyathä kartavyam iti | athäsau tad äkarëya müñaka-präpti-sthänaà parityajya tékñëaviñäëasya påñöham anvagacchat | atha vä sädhv idam ucyate—
tävat syät sarva-kåtyeñu puruño'tra svayaà prabhuù |
stré-väkyäìkuça-vikñuëëo yävan no dhriyate balät ||148||
akåtyaà manyate kåtyaà agamyaà manyate sugam |
abhakñyaà manyate bhakñyaà stré-väkya-prerito naraù ||149||
evaà sa tasya påñöhataù sa-bhäryaù paribhramaàç cira-kälam anayat | na ca tayoù patanam abhüt | tataç ca nirvedät païcadaçe varñe çågälaù svabhäryäm äha—çithilau ca subaddhau ca (141) ityädi |
tayos tat-paçcäd api päto na bhaviñyati | tat tad eva sva-sthänaà gacchävaù | ato'haà bravémi—çithilau ca subaddhau ca (141) iti |
--o)0(o--
puruña äha—yady evaà tad gaccha bhüyo'pi vardhamäna-puram | tatra dvau vaëik-putrau vasataù | eko gupta-dhanaù | dvitéya upabhukta-dhanaù | tatas tayoù svarüpaà buddhvaikasya varaù prärthanéyaù | yadi te dhanena prayojanam abhakñitena tatas tväm api gupta-dhanaà karomi | athavä datta-bhogyena dhanena te prayojanaà tad upabhukta-dhanaà karométi | evam uktvädarçanaà gataù |
somilako'pi vismita-manä bhüyo'pi vardhamäna-puraà gataù | atha sandhyä-samaye çräntaù katham api tat-puraà präpto guptadhana-gåhaà påcchan kåcchräl labdhvästamita-sürye praviñöaù | athäsau bhäryä-putra-sametena guptadhanena nirbhartsyamäno haöhäd gåhaà praviçyopaviñöaù | tataç ca bhojana-veläyäà tasyäpi bhakti-varjitaà kiàcid açanaà dattam | tataç ca bhuktvä tatraiva yävat supto niçéthe paçyati tävat täv api dvau puruñau parasparaà mantrayataù | tatraika äha—bhoù kartaù ! kià tvayäsya guptadhanasyänyo'dhiko vyayo nirmito yat somilakasyänena bhojanaà dattam | tad ayuktaà tvayä kåtam |
sa äha—bhoù karman ! na mamätra doñaù | mayä puruñasya läbha-präptir dätavyä | tat-pariëatiù punas tvad-äyatteti | athäsau yävad uttiñöhati tävad guptadhano visücikayä khidyamäno rujäbhibhütaù kñaëaà tiñöhati | tato dvitéye'hni tad-doñeëa kåtopaväsaù saïjätaù |
somilako'pi prabhäte tad-gåhän niñkramya upabhuktadhana-gåhaà gataù | tenäpi cäbhyutthädinä sat-kåto vihita-bhojanäcchädana-saàmänas tasyaiva gåhe bhavya-çayyäm äruhya suñväpa | tataç ca niçéthe yävat paçyati tävat täv eva dvau puruñau mitho mantrayataù |
atra tayor eka äha—bhoù kartaù ! anena somilakasyopakäraà kurvatä prabhüto vyayaù kåtaù | tat kathaya katham asyoddhäraka-vidhir bhaviñyati | anena sarvam etad vyavahäraka-gåhät samänétam |
sa äha—bhoù karman ! mama kåtyam etat | pariëatis tvad-äyatteti | atha prabhäta-samaye räja-puruño räja-prasädajaà vittam ädäya samäyäta upabhukta-dhanäya samarpayäm äsa |
tad dåñövä somilakaç cintayämäsa | saïcaya-rahito'pi varam eña upabhuktadhano näsau kadaryo guptadhanaù | uktaà ca—
agnihotra-phalä vedäù çéla-våtta-phalaà çrutam |
rati-putra-phalä därä datta-bhukta-phalaà dhanam ||150||
tad vidhätä mäà datta-bhukta-dhanaà karotu | na käryaà me guptadhanena | tataù somilako dattabhuktadhanaù saàjätaù | ato'haà bravémi—arthasyopärjanaà kåtvä iti |
gåha-madhya-nikhätena dhanena dhanino yadi |
bhavämaù kià na tenaiva dhanena dhanino vayaà ||151||
tad bhadra ! hiraëyakaivaà jïätvä dhana-viñaye santäpo na käryaù | atha vidyamänam api dhanaà bhojya-bandhyatayä tad-avidyamänaà mantavyam | uktaà ca—
upärjitänäm arthänäà tyäga eva hi rakñaëam |
taòägodara-saàsthänäà paréväha ivämbhasäm ||152||
tathä ca—
upärjitänäm arthänäà tyäga eva hi rakñaëam |
taòägodara-saàsthänäà pariväha ivämbhasäm ||153||
anyac ca—
dänaà bhogo näças tisro gatayo bhavanti vittasya | yo na dadäti na bhuìkte tasya tåtéyä gatir bhavati ||154||
evaà jïätvä vivekinä na sthity-arthaà vittopärjanaà kartavyaà yato duùkhäya tat | uktaà ca—
dhanädikeñu vidyante ye'tra mürkhäù sukhäçayäù |
tapta-gréñmeëa sevante çaityärthaà te hutäçanam ||155||
sarpäù pibanti pavanaà na ca durbaläs te
çuñkais tåëair vana-gajä balino bhavanti |
kandaiù phalair muni-varä gamayanti kälaà
santoña eva puruñasya paraà nidhänam ||156||
santoñämåta-tåptänäà yat sukhaà çänta-cetasäm |
kutas tad-dhana-lubdhänäm itaç cetaç ca dhävatäm ||157||
péyüñam iva saàtoñaà pibatäà nirvåtiù parä |
duùkhaà nirantaraà puàsäm asaàtoñavatäà punaù ||158||
nirodhäc cetaso'kñäëi niruddhäny akhiläny api |
äcchädite ravau meghaiù saïchannäù syur gabhastayaù ||159||
väïchä-vicchedanaà prähuù svästhyaà çäntä maha-rñayaù |
väïchä nivartate närthaiù pipäsevägni-sevanaiù ||160|| anindyam api nindanti stuvanty astutyam uccakaiù |
sväpateya-kåte martyäù kià kià näma na kurvate ||161||
dharmärthaà yasya vittehä tasyäpi na çubhävahä |
prakñälanädd hi paìkasya düräd asparçanaà varam ||162||
dänena tulyo nidhir asti nänyo
lobhäc ca nänyo'sti paraù påthivyäm |
vibhüñaëaà çéla-samaà na cänyat
santoña-tulyaà dhanam asti nänyat ||163||
däridryasya parä mürtir yan mäna-draviëälpatä |
jarad-gava-dhanaù çarvas tathäpi parameçvaraù ||164||
evaà jïätvä bhadra tvayä santoñaù kärya iti | mantharakavacanam äkarëya väyasa äha—bhadra mantharako yad evaà vadati tat tvayä citte kartavyam | athavä sädhv idam ucyate—
sulabhäù puruñä räjan satataà priya-vädinaù |
apriyasya ca pathyasya vaktä çrotä ca durlabhaù ||166||
apriyäëy api pathyäni ye vadanti nåëäm iha |
ta eva suhådaù proktä anye syur näma-dhärakäù ||167||
athaivaà jalpatäà teñäà citräìgo näma hariëo lubdhaka-träsitas tasminn eva sarasi praviñöaù | athäyäntaà sa-sambhramam avalokya laghupatanako våkñam ärüòhaù | hiraëyakaù çarastambaà praviñöaù | mantharakaù saliläçayam ästhitaù | atha laghupatanako mågaà samyak parijïäya mantharakam uväca—ehy ehi sakhe mantharaka ! mågo'yaà tåñärto'tra samäyätaù sarasi praviñöaù | tasya çabdo'yaà na mänuña-sambhava iti |
tac chrutvä mantharako deça-kälocitam äha—bho laghupatanaka ! yathäyaà mågo dåçyate prabhütam ucchväsam udvahann udbhränta-dåñöyä påñöhato'valokayati tan na tåñärta eña nünaà lubdhaka-träsitaù | taj jïäyatäm asya påñöhe lubdhakä ägacchanti na veti | uktaà ca—
bhaya-trasto naraù çväsaà prabhütaà kurute muhuù |
diço'valokayaty eva na svästhyaà vrajati kvacit ||168||
tac chrutvä citräìga äha—bho mantharaka ! jïätaà tvayä samyaì me träsa-käraëam | ahaà lubdhaka-çara-prahäräd uddhäritaù kåcchreëätra samäyätaù | mama yüthaà tair lubdhakair
vyäpäditaà bhaviñyati | tac charaëägatasya me darçaya kiàcid agamyaà sthänaà lubdhakänäm |
tad äkarëya mantharaka äha—bhoç citräìga ! çrüyatäà néti-çästram |
dväv upäyäv iha proktau vimuktau çatru-darçane |
hastayoç cälanäd eko dvitéyaù päda-vega-jaù ||169||
tad gamyatäà çéghraà ghanaà vanaà yävad adyäpi nägacchanti te durätmäno lubdhakäù |
aträntare laghupatanakaù satvaram abhyupetyoväca—bho mantharaka ! gatäs te lubdhakäù sva-gåhonmukhäù pracura-mäàsa-piëòa-dhäriëaù | tac citräìga ! tvaà viçrabdho jaläd bahir bhava |
tatas te catväro'pi mitra-bhävam äçritäs tasmin sarasi madhyähna-samaye våkña-cchäyädhastät subhäñita-goñöhé-sukham anubhavantaù sukhena kälaà nayanti | athavä yuktam etad ucyate—
subhäñita-rasäsväda-baddha-romäïca-kaïcukaà |
vinäpi saàgamaà stréëäà kavénäà sukham edhate ||170||
subhäñita-maya-dravya-saìgrahaà na karoti yaù |
sa tu prastäva-yajïeñu käà pradäsyati dakñiëäm ||171||
tathä ca—
sakåd uktaà na gåhëäti svayaà vä na karoti yaù |
yasya saàpuöikä nästi kutas tasya subhäñitam ||172||
athaikasminn ahani goñöhé-samaye mågo näyätaù | atha te vyäkulébhütäù parasparaà jalpitum ärabdhäù | aho kim adya suhån na samäyätaù | kià siàhädibhiù kvacid vyäpädita uta lubdhakair atha vänale prapatito gartä-viñame vä nava-tåëa-laulyäd iti | athavä sädhv idam ucyate—
sva-gåhodyäna-gate'pi snigdhaiù päpaà viçaìkyate mohät |
kim u dåñöa-bahv-apäya-pratibhaya-käntära-madhya-sthe ||173||
atha mantharako väyasam äha—bho laghupatanakähaà hiraëyakaç ca tävad dväv apy açaktau tasyänveñaëaà kartuà mandagatitvät | tad gatvä tvam araëyaà çodhaya yadi kutracit taà jévantaà paçyaséti |
tad äkarëya laghupatanako nätidüre yävad gacchati tävat palvala-tére citräìgaù küöa-päça-niyantritas tiñöhati | taà dåñövä çoka-vyäkulita-manäs tam avocat | bhadra kim idam ? citräìgo'pi väyasam avalokya viçeñeëa duùkhita-manä babhüva | athavä yuktam etat—
api mandatvam äpanno nañöo väpéñöa-darçanät |
präyeëa präëinäà bhüyo duùkhävego'dhiko bhavet ||174||
tataç ca väñpävasäne citräìgo laghupatanakam äha—bho mitra saàjäto'yaà tävan mama måtyuù | tad yuktaà sampannaà yad bhavatä saha me darçanaà saïjätam | uktaà ca—
präëätyaye samutpanne yadi syän mitra-darçanaà |
tad dväbhyäà sukha-daà paçcäj jévato'pi måtasya ca ||175||
tat kñantavyaà yan mayä praëayät subhäñita-goñöhéñv abhihitaà | tathä hiraëyaka-mantharakau mama väkyäd väcyau |
ajïänäj jïänato väpi duruktaà yad udähåtam |
mayä tat kñamyatäm adya dväbhyäm api prasädataù ||176||
tac chrutvä laghupatanaka äha—bhadra na bhetavyam asmad-vidhair mitrair vidyamänaiù | yävad ahaà drutataraà hiraëyakaà gåhétvägacchämi | aparaà ye sat-puruñä bhavanti te vyasane na vyäkulatvam upayänti | uktaà ca—
sampadi yasya na harño vipadi viñädo raëe na bhérutvaà | taà bhuvana-traya-tilakaà janayati janané sutaà viralaà ||177||
evam uktvä laghupatanakaç citräìgam äçväsya yatra hiraëyaka-mantharakau tiñöhatas tatra gatvä sarvaà citräìga-päça-patanaà kathitavän | hiraëyakaà ca citräìga-päça-mokñaëaà prati kåta-niçcayaà påñöham äropya bhüyo'pi satvaraà citräìga-samépe gataù | so'pi müñakam avalokya kiàcij jévitäçayä saàçliñöa äha—
äpan-näçäya vibudhaiù kartavyäù suhådo’maläù |
na taraty äpadaà kaçcid yo’tra mitra-vivarjitaù ||178||
hiraëyaka äha—bhadra tvaà tävan néti-çästra-jïo dakña iti | tat katham atra küöa-päçe patitaù ?
sa äha—bho na kälo'yaà vivädasya | tan na yävat sa päpätmä lubdhakaù samabhyeti tävad drutataraà kartayemaà mat-päda-päçaà |
tad äkarëya vihasyäha hiraëyakaù—kià mayy api samäyäte lubdhakäd bibheñi tataù çästraà prati mahaté me viraktiù sampannä yad bhavad-vidhä api néti-çästra-vida etäm avasthäà präpnuvanti | tena tväà påcchämi |
sa äha—bhadra karmaëä buddhir api hanyate | uktaà ca—
kåtänta-päça-baddhänäà daivopahata-cetasäà |
buddhayaù kubja-gäminyo bhavanti mahatäm api ||179||
vidhäträ racitä yä sä laläöe'kñara-mälikä |
na täà märjayituà çaktäù sva-çaktyäpy atipaëòitäù ||180||
evaà tayoù pravadatoù suhåd-vyasana-santapta-hådayo mantharakaù çanaiù çanais taà pradeçam äjagäma | taà dåñövä laghupatanako hiraëyakam äha—aho na çobhanam äpatitam |
hiraëyaka äha—kià sa lubdhakaù samäyäti ?
sa äha—ästäà täval lubdhaka-värtä | eña mantharakaù samägacchati | tad anétir anuñöhitänena yato vayam apy asya käraëän nünaà vyäpädanaà yäsyämo yadi sa päpätmä lubdhakaù samägamiñyati | tad ahaà tävat kham utpatiñyämi | tvaà punar bilaà praviñyätmänaà rakñayiñyasi | citräìgo'pi vegena dig-antaraà yäsyati | eña punar jalacaraù sthale kathaà bhaviñyatéti vyäkulo'smi | aträntare präpto'yaà mantharakaù |
hiraëyaka äha—bhadra, na yuktam anuñöhitaà bhavatä yad atra samäyätaù | tad bhüyo'pi drutataraà gamyatäà yävad asau lubdhako na samäyäti |
mantharaka äha—bhadra, kià karomi ? na çaknomi tatra-stho mitra-vyasanägni-däghaà soòhum | tenäham aträgataù | athavä sädhv idam ucyate—
dayita-jana-viprayogo vitta-viyogaç ca sahyäù syuù |
yadi sumahauñadha-kalpo vayasya-jana-saàgamo na syät ||181||
varaà präëa-parityägo na viyogo bhavädåçaiù |
präëä janmäntare bhüyo na bhavanti bhavad-vidhäù ||182||
evaà tasya pravadata äkarëa-pürita-çaräsano lubdhako'py upägataù | taà dåñövä müñakeëa tasya snäyu-päças tat-kñaëät khaëòitaù | aträntare citräìgaù satvaraà påñöham avalokayan pradhävitaù | laghupatanako våkñam ärüòhaù | hiraëyakaç ca samépa-varti bilaà praviñöaù | athäsau lubdhako måga-gamanäd viñaëëa-vadano vyartha-çramas taà mantharakaà mandaà mandaà sthala-madhye gacchantaà dåñöavän | acintayac ca—yady api kuraìgo dhäträpahåtas tathäpy ayaà kürma ähärärthaà sampäditaù | tad adyäsyämiñeëa me kuöumbasyähära-nirvåttir bhaviñyati |
evaà vicintya taà darbhaiù saïchädya dhanuñu samäropya skandhe kåtvä gåhaà prati prasthitaù | aträntare taà néyamänam avalokya hiraëyako duùkhäkulaù paryadevayat—kañöaà bhoù kañöam äpatitam |
ekasya duùkhasya na yävad antaà
gacchämy ahaà päram ivärëavasya |
tävad dvitéyaà samupasthitaà me chidreñv anarthä bahulé-bhavanti ||183||
tävad askhalitaà yävat sukhaà yäti same pathi |
skhalite ca samutpanne viñame ca pade pade ||184||
yan namraà saralaà cäpi yac cäpatsu na sédati |
dhanur mitraà kalatraà ca durlabhaà çuddha-vaàçajam ||185||
na mätari na däreñu na sodarye na cätmaje |
viçrambhas tädåçaù puàsäà yädåì mitre nirantare ||186||
yadi tävat kåtäntena me dhana-näço vihitas tan-märga-çräntasya me viçräma-bhütaà mitraà kasmäd apahåtaà | aparam api mitraà paraà mantharaka-samaà na syät | uktaà ca—
asampattau paro läbho guhyasya kathanaà tathä |
äpad-vimokñaëaà caiva mitrasyaitat phala-trayam ||187||
tad asya paçcän nänyaù suhån me | tat kià mamopary anavarataà vyasana-çarair varñati hanta vidhiù | yata ädau tävad vitta-näças tataù parivära-bhraàças tato deça-tyägas tato mitra-viyoga iti | athavä svarüpam etat sarveñäm eva jantünäà jévita-dharmasya | uktaà ca—
käyaù saànihitäpäyaù sampadaù padam äpadäm |
samägamäù säpagamäù sarvam utpädi bhaìguram ||188||
tathä ca—
kñate prahärä nipatanty abhékñëaà
dhana-kñaye vardhati jäöharägniù |
äpatsu vairäëi samudbhavanti
cchidreñv anarthä bahulé-bhavanti ||189||
aho sädhüktaà kenäpi |
präpte bhaye pariträëaà préti-viçrambha-bhäjanaà |
kena ratnam idaà såñöaà mitram ity akñara-dvayaà ||190||
aträntare äkranda-parau citräìga-laghupatanakau tatraiva samäyätau | atha hiraëyaka äha—aho kià våthä-pralapitena | tad yävad eña mantharako dåñöi-gocarän na néyate tävad asya mokñopäyaç cintyatäm iti | uktaà ca—
vyasanaà präpya yo mohät kevalaà paridevayet |
krandanaà vardhayaty eva tasyäntaà nädhigacchati ||191||
kevalaà vyasanasyoktaà bheñajaà naya-paëòitaiù |
tasyoccheda-samärambho viñäda-parivarjanaà ||192||
anyac ca—
atéta-läbhasya surakñaëärthaà
bhaviñya-läbhasya ca saìgamärtham |
äpat-prapannasya ca mokñaëärthaà
yan mantryate’sau paramo hi mantraù ||193||
tac chrutvä väyasa äha—bho yady evaà tat kriyatäà mad-vacaù | eña citräìgo'sya märge gatvä kiàcit palvalam äsädya tasya tére niçcetano bhütvä patatu | aham apy asya çirasi samäruhya mandaiç caïcu-prahäraiù çira ullekhiñyämi yenäsau lubdhako'muà måtaà matvä mama caïcu-prahära-pratyayena mantharakaà bhümau kñiptvä mågärthe dhävati | aträntare tvayä
darbha-maya-bandhana-veñöanäni khaëòanéyäni yenäsau mantharako drutataraà palvalaà praviçati |
citräìgaù präha—bho bhadro'yaà dåñöo mantras tvayä | nünaà mantharako mukto mantavyaù | uktaà ca—
siddhià vä yadi väsiddhià cittotsäho nivedayet |
prathamaà sarva-jantünäà präjïo vetti na cetaraù ||194||
tat tad evaà kriyatäm | tathänuñöhite sa lubdhakas tathaiva märgäsanna-palvala-térasthaà citräìgaà väyasa-sanätham adräkñét | taà dåñövä harñita-manä vyacintayat | nünaà päça-vedanayä varäko'yaà mågo gatväyuù-çeña-jévitaù päçaà troöayitvä katham apy etad vanäntaraà praviñöo yävan måtaù | tad vaçyo'yaà me kacchapaù suyantritatvät | tad enam api tävad gåhëäméty avardhäya kacchapaà bhü-tale prakñipya mågam upädravat |
aträntare hiraëyakena vajropama-daàñörä-prahäreëa tad darbha-veñöanaà tat-kñaëät khaëòaçaù kåtaà | mantharako'pi tåëa-madhyän niñkramya palvalaà praviñöaù | citräìgo'py apräptasyäpi tasyotthäya väyasena saha drutaà pranañöaù | aträntare vilakño viñäda-paro nivåtto lubdhako yävat paçyati tävat kacchapo'pi gataù | tataç ca tatropaviçyemaà çlokam apaöhat—
präpto bandhanam apy ayaà guru-mågas tävat tvayä me håtaù
sampräptaù kamaöhaù sa cäpi niyataà nañöas tavädeçataù |
kñut-kñämo'tra vane bhramämi çiçukais tyaktaù samaà bhäryayä
yac cänyan na kåtaà kåtänta kurute tac cäpi sahyaà mayä ||195||
evaà bahu-vidhaà vilapya sva-gåhaà gataù | atha tasmin düré-bhüte sarve'pi te käka-kürma-mågäkhavaù paramänanda-bhäjo militvä parasparam äliìgya punar jätän ivätmano manyamänas tad eva saraù präpya mahä-sukhena subhäñita-goñöhé-vinodaà kurvantaù kälaà nayanti sma | evaà jïätvä vivekinä mitra-saìgrahaù käryaù | tathä mitreëa sahävyäjena vartitavyam | uktaà ca—
yo miträëi karoty atra na kauöilyena vartate |
taiù samaà na paräbhütià sampräpnoti kathaïcana ||196||
iti çré-viñëu-çarma-viracite païcatantre mitra-sampräptir näma
dvitéyaà tantraà samäptam
||2||
--o)0(o--
iii.
tåtéyaà tantram
atha käkolükéyam
prastävanä kathä
meghavarëärimardana-våttäntaù
athedam ärabhyate käkolükéyaà näma tåtéyaà tantram | yasyäyam ädyaù çlokaù—
na viçvaset pürva-virodhitasya
çatroç ca mitratvam upägatasya |
dagdhäà guhäà paçya ulüka-pürëäà
käka-praëétena hutäçanena ||1||
tad yathänuçruyate—asti dakñiëätye janapade mahiläropyaà näma nagaram | tasya samépastho’neka-çäkhäsanätho’tighanatara-patra-cchanno nyagrodha-pädapo’sti | tatra ca megha-varëo näma väyasa-räjo’neka-käka-pariväraù prativasati sma | sa tatra vihita-durga-racanaù saparijanaù kälaà nayati | tathänyo’ri-mardano nämolüka-räjo’saìkhyolüka-pariväro giri-guhä-durgäçrayaù prativasati sma | sa ca räträv abhyetya sadaiva tasya nyagrodhasya samantät paribhramati | atholükaräjaù pürva-virodha-vaçädyaà kaïcid väyasa-samäsädayati | taà vyäpädya gacchati | evaà nityäbhigamanäc chanaiù çanais tan nyagrodha-pädapad-durgaà tena samantän nirväyasaà kåtam | athavä bhavaty evam | uktaà ca—
ya upekñeta çatruà svaà prasarantaà yadåcchayä |
rogaà cälasya-saàyuktaù sa çanais tena hanyate ||2||
tathä ca—
jäta-mätraà na yaù çatruà vyädhià ca praçamaà nayet |
mahäbalo’pi tenaiva våddhià präpya sa hanyate ||3||
athänyedyuù sa väyasa-räjaù sarvän sacivän ähüya proväca—bhoù ! utkaöas tävad asmäkaà çatrur udyama-sampannaç ca kälavic ca nityam eva niçägame sametyäsmat-pakña-kadanaà karoti | tat katham asya prativighätavyam ? vayaà tävad rätrau na paçyämaù | na ca divä durgaà vijänémo yena gatvä praharämaù | tad atra kià yujyate sandhi-vigraha-yänäsana-saàçraya-dvaidhé-bhävänäà madhyät | atha te procuù—yuktam abhihitaà devena yad eña praçnaù kåtaù | uktaà ca—
apåñöenäpi vaktavyaà sacivenätra kiàcana |
påñöena tu viçeñeëa väcyaà pathyaà mahépateù ||4||
yo na påñöo hitaà brüte pariëäme sukhävaham |
mantro na priya-vaktä ca kevalaà sa ripuù småtam ||5||
tasmäd ekäntam äsädya käryo mantro mahépate |
yena tasya vayaà kurmo niyamaà käraëaà tathä ||6||
uktaà ca—
baléyasi praëamatäà käle praharatäm api |
sampado nävagacchanti pratépam iva nimnagäù ||7||
satyäòhyo dhärmikaç cäryo bhrätå-saìghätavän balé |
aneka-vijayé caiva sandheyaù sa ripur bhavet ||8||
sandhiù käryo’py anäryeëa vijïäya präëa-saàçayam |
präëaiù saàrakñitaiù sarvaà yato bhavati rakñitam ||9||
aneka-yuddha-vijayé sandhänaà yasya gacchati |
tat-prabhäveëa tasyäçu vaçaà gacchanty arätayaù ||10||
sandhim icchet samenäpi sandigdho vijayé yudhi |
na hi säàçayikaà kuryäd ity uväca båhaspatiù ||11||
sandigdho vijayo yuddhe janänäm iha yuddhyatäm |
upäya-tritayäd ürdhvaà tasmäd yuddhaà samäcaret ||12||
asandadhäno mänändhaù samenäpi hato bhåçam |
ämakumbham iväbhittvä nävatiñöheta çaktimän ||13||
samaà çaktimatä yuddham açaktasya hi måtyave |
våñatkumbhaà yathä bhittvä tävat tiñöhati çaktimän ||14||
anyac ca—
bhümir mitraà hiraëyaà vä vigrahasya phala-trayam |
nästy ekam api yady eñäà vigrahaà na samäcaret ||15||
khanann äkhu-bilaà siàhaù päñäëa-çakaläkulam |
präpnoti nakha-bhaìgaà hi phalaà vä müñako bhavet ||16||
tasmän na syät phalaà yatra puñöaà yuddhaà tu kevalam |
na hi tat svayam utpädyaà kartavyaà na kathaïcana ||17||
baléyasä samäkränto vaitaséà våttim äçrayet |
väïchann abhraàçinéà lakñméà na bhaujaìgé kadäcana ||18||
kurvan hi vaitaséà våttià präpnoti mahatéà çriyam |
bhujaìga-våttim äpanno vadham arhati kevalam ||19||
kaurmaà saìkocam ästhäya prahärän api marñayet |
käle käle ca matimän uttiñöhet kåñëa-sarpavat ||20||
ägataà vigrahaà vidvän upäyaiù praçamaà nayet |
vijayasya hy anityatväd rabhasena na sampatet ||21||
balinä saha yoddhavyam iti nästi nidarçanam |
prativätaà na hi ghanaù kadäcid upasarpati ||22||
çatruëä na hi sandadhyät suçliñöenäpi sandhinä |
sutaptam api pänéyaà çamayaty eva pävakam ||23||
uktaà ca—
satya-dharma-vihénena na sandadhyät kathaïcana |
sugandhito’py asädhutväd aciräd yäti vikriyäm ||24||
tasmät tena yoddhavyam iti me matiù | uktaà ca yataù—
krüro lubdho’laso’satyaù pramädé bhérur asthiraù |
müòho yodhävamantä ca sukhocchedyo bhaved ripuù ||25||
aparaà tena paräbhütä vayam | tad yadi sandhäna-kértanaà kariñyämas tad bhüyo’tyantaà kopaà kariñyati | uktaà ca—
caturthopäya-sädhye tu ripau säntvam apakriyä |
svedyam äma-jvaraà präjïaù ko’mbhasä pariñiïcati ||26||
sämavädäù sakopasya çatroù pratyuta dépikäù |
prataptasyeva sahasä sarpiñas toya-bindavaù ||27||
pramäëäbhyadhikasyäpi mahat-sattvam adhiñöhitaù |
padaà mürdhni samädhatte kesaré matta-dantinaù ||28||
utsäha-çakti-sampanno hanyäc chatruà laghur gurum |
yathä kaëöhéravo nägaà bhäradväjaù pracakñate ||29||
mäyayä çatravo vadhyä avadhyäù syur balena ye |
yathä stré-rüpam ästhäya hato bhémena kécakaù ||30||
tathä ca—
måtyor ivogra-daëòasya räjïo yänti vaçaà dviñaù |
sarvaàsahaà tu manyante tåëäya ripavaç ca tam ||31||
na jätu çamanaà yasya tejas tejasvi-tejasäm |
våthä jätena kià tena mätur yauvana-häriëä ||32||
yä lakñmér nänuliptäìgé vair-çoëita-kuìkumaiù |
käntäpi manasaù prétià na sä dhatte manasvinäm ||33||
ripu-raktena saàsiktä tat-stré-neträmbubhis tathä |
na bhümir yasya bhüpasya kä çläghä tasya jévite ||34||
balotkaöena duñöena maryädä-rahitena ca |
na sandhi-vigrahau naiva vinä yänaà praçasyate ||35||
dvidhäkäraà bhaved yänaà bhavet präëärtha-rakñaëam |
ekam anyaj jigéñoç ca yäträlakñaëam ucyate ||36||
kärttike vätha caitre vä vijigéñoù praçasyate |
yänam utkåñöa-véryasya çatru-deçe na cänyadä ||37||
avaskanda-pradänasya sarve käläù prakértitäù |
vyasane vartamänasya çatrocchidränvitasya ca ||38||
svasthänaà sudåòhaà kåtvä çüraiç cätair mahäbalaiù |
para-deçaà tato gacchet praëidhi-vyäptam agrataù ||39||
ajïätavé-vadhäsära-toya-çasyo vrajet tu yaù |
para-räñöraà na bhüyaù sa sva-räñöram adhigacchati ||40||
tat te yuktaà kartum apasaraëam | anyac ca—
tan na yuktaà prabho kartuà dvitéyaà yänam eva ca |
na vigraho na sandhänaà balinä tena päpinä ||41||
aparaà käraëäpekñayäpasaraëaà kriyate budhaiù | uktaà ca—
yad apasarati meñaù käraëaà tat prahartuà
måga-patir api kopät saìkucaty utpatiñëuù |
hådaya-nihita-bhävä güòha-mantra-pracäräù
kim api vigaëayanto buddhimantaù sahante ||42||
anyac ca—
balavantaà ripuà dåñövä deça-tyägaà karoti yaù |
yudhiñöhira iväpnoti punar jévan sa mediném ||43||
yudhyate'haìkåtià kåtvä durbalo yo baléyasä |
sa tasya väïchitaà kuryäd ätmanaç ca kula-kñayam ||44||
tad balavatäbhiyuktasyäpasaraëa-samayo'yaà na sandher vigrahasya ca | evam anujévi-mantro'pasaraëasya |
atha tasya vacanam äkarëya prajévanam äha—bhadra ! tvam apy ätmano'bhipräyaà vada |
so'bravét—deva ! mama sandhi-vigraha-yänäni tréëy api na pratibhänti | viçeñataç cäsanaà pratibhäti | uktaà ca—
nakraù sva-sthänam äsädya gajendram api karñati |
sa eva pracyutaù sthänäc chunäpi paribhüyate ||45||
tathä—
abhiyukto balavatä tiñöhan durge prayatnavän |
tatrasthaù suhådähvänaà kurvétätma-vimuktaye ||46||
yo ripor ägamaà çrutvä bhaya-santrasta-mänasaù |
sva-sthänaà hi tyajet tatra na tu bhüyo viçec ca saù ||47||
daàñörä-virahitaù sarpo mada-héno yathä gajaù |
sthäna-hénas tathä räjä gamyaù syät sarva-jantuñu ||48||
nija-sthäna-sthito'py ekaù çataà yoddhuà sahen naraù |
çaktänäm api çatrüëäà tasmät sthänaà na santyajet ||49||
tasmäd durgaà dåòhaà kåtvä subhaöäsära-saàyutam |
präkära-parikhä-yuktaà çasträdibhir alaìkåtam ||50||
tiñöhen madhya-gato nityaà yuddhäya kåta-niçcayaù |
jévan sampräpsyati räjyaà måto vä svargam eñyati ||51|| (yugmakam)
anyac ca—
balinäpi na bädhyante laghavo'py eka-saàçrayäù |
vipakñeëäpi marutä yathaika-sthäna-vérudhäù ||52||
mahän apy ekajo våkñaù balavän supratiñöhitaù |
prasahya iva vätena çakyo dharñayituà yataù ||53||
atha ye saàhatä våkñä sarvataù supratiñöhitäù |
te na raudränilenäpi hanyante hy eka-saàçrayät ||54||
evaà manuñyam apy ekaà çauryeëäpi samanvitam |
çakyaà dviñanto manyante hiàsanti ca tataù param ||55||
evaà prajéva-mantraù | idam äsana-saàjïakam |
etat samäkarëya ciraïjévinaà präha—bhadra ! tvam api sväbhipräyaà vada |
so'bravét—deva ! ñäòguëya-madhye mama saàçrayaù samyak pratibhäti | tat tasyänuñöhänaà käryam | uktaà ca—
asahäyaù samartho’pi tejasvé kià kariñyati |
nirväte jvalito vahniù svayam eva praçämyati ||56||
saìgatiù çreyasé puàsäà sva-pakñe ca viçeñataù |
tuñair api paribhrañöä na prarohanti taëòuläù ||57||
tad atraiva sthitena tvayä kaçcit samarthaù samäçrayaëéyaù, yo vipat-pratikäraà karoti | yadi punas tvaà sva-sthänaà tyaktvänyatra yäsyasi | tat ko'pi te väì-mätreëäpi sahäyatvaà na kariñyati | uktaà ca, yataù—
vanäni dahato vahneù sakhé bhavati märutaù |
sa eva dépa-näçäya kåçe kasyästi sauhådam ||58||
athavä naitad ekäntaà yad balinam ekaà samäçrayet | laghünäm api saàçrayo rakñäyai eva bhavati | uktaà ca, yataù—
saìghätavän yathä veëur niviòair veëubhir våtaù |
na çakyeta samucchettuà durbalo'pi yathä nåpaù ||59||
yadi punar uttama-saàçrayo bhavati tat kim ucyate ? uktaà ca—
mahäjanasya samparkaù kasya nonnati-kärakaù |
padma-patra-sthitaà toyaà dhatte muktä-phala-çriyam ||60||
tad evaà saàçrayaà vinä na kaçcit pratékäro bhavati iti me'bhipräyaù | evaà ciraïjévi-mantraù |
athaivam abhihite sa meghavarëo räjä cirantanaà pitå-sacivaà dérghäyuñaà sakala-néti-çästra-päraìgataà sthirajévi-nämänaà praëamya proväca—täta ! yad ete mayä påñöäù saciväs tävad atra-sthitasyäpi tava tat-parékñärtham, yena tvaà sakalaà çrutvä yad ucitaà tan me samädiçasi | tad yady uktaà bhavati tas samädeçyam |
sa äha—vatsa ! sarvair apy etair néti-çästräçrayam uktaà sacivaiù | tad upayujyate sva-kälocitaà sarvam eva | param eña dvaidhébhävasya kälaù | uktaà ca—
aviçväsaà sadä tiñöhet sandhinä vigraheëa ca |
dvaidhé-bhävaà samäçritya päpe çatrau baléyasi ||61||
tac chatruà viçväsyäviçvastair lobhaà darçayadbhiù sukhenocchidyate ripuù | uktaà ca—
ucchedyam api vidväàso vardhayanty arim ekadä |
guòena vardhitaù çleñmä yato niùçeñatäà vrajet ||62||
tathä ca—
stréëäà çatroù kumitrasya paëya-stréëäà viçeñataù |
yo bhaved eka-bhävo'tra na sa jévati mänavaù ||63||
kåtyaà deva-dvijäténäm ätmanaç ca guros tathä |
eka-bhävena kartavyaà çeñaà dvaidha-samäçritam ||64||
eko bhävaù sadä çasto yaténäà bhävitätmanäm |
çré-lubdhänäà na lokänäà viçeñeëa mahé-bhujäm ||65||
tad dvaidhébhävaà saàçritasya tava sva-sthäne väso bhaviñyati, lobhäçrayäc ca çatrum uccäöayiñyasi aparaà—yadi kiïcic chidraà tasya paçyasi, tad gatvä vyäpädayiñyasi |
meghavarëa äha—täta mayä so'vidita saàçrayaù | tat kathaà tasya chidraà jïäsyämi ?
sthirajévy äha—vatsa ! na kevalaà sthänaà, chidräëy api tasya prakaöékariñyämi praëadhibhiù | uktaà ca—
gävo gandhena paçyanti vedaiù paçyanti vai dvijäù |
cärai paçyanti räjänaç cakñurbhyäm itare janäù ||66||
uktaà cätra viñaye—
yas térthäni nije pakñe para-pakñe viçeñataù |
guptaiç cärair nåpo vetti na sa durgatim äpnuyät ||67||
meghavarëa äha—täta, käni térthäny ucyante ? kati saìkhyäni ca ? kédåçä guptacaräù ? tat sarvaà nivedyatäm iti |
sa äha—atra viñaye bhagavatä näradena yudhiñöhiraù proktaù | yac chatru-pakñe'ñöädaça-térthäni, sva-pakñe païcadaça | tribhis tribhir guptacarais täni jïeyäni | tair jïätaiù sva-pakñaù para-pakñaç ca vaçyo bhavati | uktaà ca näradena yudhiñöhiraà prati—
kaccid añöadaçäny eñu sva-pakñe daça païca ca |
tribhis tribhir avijïätair vetsi térthäni cärakaiù ||68||
tértha-çabdenäyukta-karmäbhidhéyate | tad yadi teñäà kutsitaà bhavati tat svämino'bhighätäya, yadi pradhänaà bhavati tad-våddhaye syäd iti | tad yathä—mantré,
purohitaù, senäpatiù, yuvaräjaù, dauvärikaù, antarväsikaù, praçäsakaù, samähartå-sannidhätå-pradeñöå-jïäpakäù, sädhanädhyakñaù, gajädhyakñaù, koçädhyakñaù, durgapäla-karapäla-sémäpäla-protkaöa-bhåtyäù | eñäà bhedena dräg ripuù sädhyate | sva-pakñe ca devé, janané, kaïcuké, mälikaù, çayyä-pälakaù, spaçädhyakñaù, säàvatsarikaù, bhiñag, tämbüla-vähakaù, äcäryaù, aìga-rakñakaù, sthäna-cintakaù, chatradharaù, viläsiné | eñäà vaira-dväreëa sva-pakñe vighätaù | tathä ca—
vaidya-säàvatsaräcäryäù sva-pakñe'dhikåtäç caräù |
tathähi-tuëòikonmattäù sarvaà jänanti çatruñu ||69||
tathä ca—
kåtvä kåtya-vidas tértheñv antaù praëidhayaù padam |
vidäìkurvantu mahatas talaà vidviñad-ambhasaù ||70||
evaà mantri-väkyam äkarëyäträntare meghavarëa äha—täta ! atha kià nimittam evaàvidhaà präëäntikaà sadaiva väyasolükänäà vairam ?
sa äha—vatsa ! kadäcid dhaàsa-çuka-kokila-cätaka-ulüka-mayüra-kapäta-pärävata-viñkira-prabhåtayaù sarve'pi pakñiëaù sametya sodvegaà mantrayitum ärabdhäù | aho asmäkaà tävad vainateyo räjä, sa ca väsudeva-bhakto na käm api cintäm asmäkaà karoti | tat kià tena våthäsväminä ? yo lubdhaka-päçair nityaà nibadhyamänänäà na rakñäà vidhatte | uktaà ca—
yo na rakñati vitrastän péòyamänän paraiù sadä |
jantün pärthiva-rüpeëa sa kåtänto na saàçayaù ||71||
yadi na syän narapatiù samyaì netäù tataù prajäù |
akarëadhärä jaladhau viplaveteha naur iva ||72||
ñaò imän puruño jahyäd bhinnäà nävam ivärëave |
apravaktäram äcäryam anadhéyänam åtvijam ||73||
arakñitäraà räjänaà bhäryäà cäpirya-vädiném |
gräma-kämaà ca gopälaà vana-kämaà ca näpitam ||74|| (yugmam)
tat, saïcityänyaù kaçcid räjä vihaìgamänäà kriyatäm iti | atha tair bhadräkäram ulükam avalokya sarvair abhihitam—yad eña ulüko räjäsmäkaà bhaviñyati, tad änéyantäà nåpäbhiñeka-sambandhinaù sambhäräù iti |
atha sädhite vividha-térthodake, praguëékåte'ñöottara-çata-mülikä-saìghäte pradatte siàhäsane, vartite saptadvépa-samudra-bhüdhara-vicitre dharitré-maëòale, prastärite vyäghra-carmaëi äpüriteñu hema-kumbheñu dépeñu vädyeñu ca sajjékåteñu darpaëädiñu mäìgalya-vastuñu, paöhatsu vandi-mukhyeñu, vedoccäraëa-pareñu samudita-mukheñu brähmaëeñu, géta-pare yuvati-jane, änétäyäm agra-mahiñyäà kåkälikäyäm, ulüko'bhiñekärthaà yävat siàhäsane upaviçati tävat kuto'pi väyasaù samäyätaù so'cintayat—aho ! kim eña sakala-pakñi-samägamo mahotsavaç ca ? atha te pakñiëas taà dåñövä mithaù procuù | pakñiëäà madhye väyasaç caturaù çrüyate | uktaà ca—
naräëäà näpito dhürtaù pakñiëäà caiva väyasaù |
daàñöriëäà ca çågälas tu çvebhikñus tapasvinäm ||75||
tad asyäpi vacanaà grähyam | uktaà ca—
bahudhä bahubhiù särdhaà cintitäù sunirüpitäù |
kathaïcin na viléyante vidvadbhiç cintitä nayäù ||76||
atha väyasaù sametya tän äha—aho ! kià mahäjana-samägamo'yaà parama-mahotsavaç ca |
te procuù—bhoù ! nästi kaçcid vihaìgamänäà räjä, tad asyolükasya vihaìga-räjyäbhiñeko nirüpitas tiñöhati samasta-pakñibhiù | tattvam api sva-mataà dehi | prastäve samägato'si |
athäsau käko vihasyäha—aho ! na yuktam etat | yan mayüra-haàsa-kokila-cakraväka-çuka-käraëòava-häréta-särasädiñu pakñi-pradhäneñu vidyamäneñu divändhasyäsya karäla-vaktrasyäbhiñekaù kriyate | tatraitan mama matam | yataù—
vakra-näsaà sujihmäkñaà krüram apriya-darçanam |
akruddhasyedåçaà vaktraà bhavet kruddhasya kédåçam ||77||
svabhäva-raudram atyugraà krüram apriya-vädinam |
ulükaà nåpatià kåtvä kä naù siddhir bhaviñyati ||78||
aparaà vainateye svämini sthite kim eña divändhaù kriyate räjä ? tad yadyapi guëavän bhavati, tathäpy ekasmin svämini sthite nänyo bhüpaù praçasyate |
eka eva hitärthäya tejasvé pärthivo bhuvaù |
yugänta iva bhäsvanto bahavo’tra vipattaye ||79||
tat tasya nämnäpi yüyaà pareñäm agamyä bhaviñyatha | uktaà ca—
gurüëäà näma-mätre'pi gåhéte svämi-sambhave |
duñöänäà purataù kñemaà tat-kñaëäd eva jäyate ||80||
tathä ca—
vyapadeçena mahatäà siddiù saïjäyate parä |
çaçino vyapadeçena vasanti çaçakäù sukham ||81||
pakñiëa ücuù—katham etat ?
sa äha—
kathä 1
caturdanta-näma-mahä-gaja-kathä
kasmiàçcid vane caturdanto näma mahä-gajo yüthädhipaù prativasati sma | tatra kadäcin mahaty anävåñöiù saïjätä prabhüta-varñäëi yävat | tayä taòäga-hrada-palvala-saräàsi çoñam upagatäni | atha taiù samasta-gajaiù sa gajaräjaù proktaù—deva ! pipäsäkulä gaja-kalabhä måta-präyä apare måtäç ca | tad anviñyatäà kaçcij jaläçayo yatra jala-pänena svasthatäà vrajanti |
tataç ciraà dhyätvä tenäbhihitam—asti mahä-hrado vivikte pradeçe sthala-madhya-gataù pätäla-gaìgä-jalena sadaiva pürëaù | tat tatra gamyatäà iti |
tathänuñöùite païcarätram upasarpadbhiù samäsäditas taiù sa hradaù | tatra svecchayä jalam avagähyäs tam anaveläyäà niñkräntäù | tasya ca hradasya samantäc chaçaka-biläni asaìkhyäni sukomala-bhümau tiñöhanti | täny api samastair api tair gajair itas tato bhramadbhiù paribhagnäni | bahavaù çaçakäù bhagna-päda-çiro-grévä vihitäù | kecin måtäù kecij jéva-çeñä jätäù |
atha gate tasmin gaja-yüthe çaçakäù sodvegä gajapäda-kñuëëa-samäväsäù kecid bhagna-pädäù | anye jarjarita-kalevarä rudhira-plutäù | anye hata-çiçavo bäñpa-pihita-locanäù sametya mitho mantraà cakruù—aho vinañöä vayam | nityam evaitad gaja-yütham ägamiñyati yato nänyatra jalam asti | tat sarveñäà näço bhaviñyati | uktaà ca—
spåçann api gajo hanti jighrann api bhujaìgamaù |
hasann api nåpo hanti mänayann api durjanaù ||82||
tac cintyatäà kaçcid upäyaù | tatraikaù proväca—gamyatäà deça-tyägena | kim anyat ? uktaà ca manunä vyäsena ca—
tyajed ekaà kulasyärthe grämasyärthe kulaà tyajet |
grämaà janapadasyärthe ätmärthe påthivéà tyajet ||83||
kñemyäà çasya-pradäà nityaà paçu-våddhi-karém api |
parityajen nåpo bhümim ätmärtham avicärayan ||84||
äpad-arthe dhanaà rakñed därän rakñed dhanair api |
ätmänaà satataà rakñed därair api dhanair api ||85||
tataç cänye procuù—bhoù ! pitå-paitämahaà sthänaà na çakyate sahasä tyaktum | tat kriyatäà teñäà kåte käcid vibhéñikä | yat katham api daivän na samäyänti | uktaà ca—
nirviñeëäpi sarpeëa kartavyä mahaté phaöä |
viñaà bhavatu mä västu phaöäöopo bhayaìkaraù ||86||
athänye procuù—yady evaà tatas teñäà mahad-vibhéñikä-sthänam asti yena nägamiñyanti | sä ca catura-dütäyattä vibhéñikä | yato vijayadatto nämäsmat-svämé çaçakaç candra-maëòale nivasati | tat preñyatäà kaçcin mithyä-düto yüthädhipa-sakäçaà yac candras tväm atra hrada ägacchantaà niñedhayati, yato'smat-parigraho'sya samantäd vasati | evam abhihite çraddheya-vacanät kadäpi nivartate | athänye procuù—yady evaà tad asti lambakarëo näma çaçakaù | sa ca vacana-racanä-caturo düta-karmajïaù | sa tatra preñyatäm iti | uktaà ca—
säkäro niùspåho vägmé nänä-çästra-vicakñaëaù |
para-cittävagantä ca räjïo dütaù sa iñyate ||87||
anyac ca—
yo mürkhaà laulya-sampannaà räja-dvärikam äcaret |
mithyä-vädaà viçeñeëa tasya käryaà na sidhyati ||88||
tad anviñyatäà yady asmäd vyasanäd ätmanäà sunirmuktiù |
athänye procuù—aho yuktam etat | nänyaù kaçcid upäyo'smäkaà jévitasya | tathaiva kriyatäm |
atha lambakarëo gaja-yüthädhipa-samépe nirüpito gataç ca | tathänuñöhite lambakarëo'pi gaja-märgam äsädyägamyaà sthalam äruhya taà gajam uväca—bhoù bhoù duñöa-gaja ! kim evaà lélayä niùçaìkayätra candra-hrada ägacchasi ? tan nägantavyaà nivartyatäm iti |
tad äkarëya vismita-manä gaja äha—bhoù ! kas tvam ?
sa äha—ahaà lambakarëo näma çaçakaç candra-maëòale vasämi | sämprataà bhagavatä candramasä tava pärçve prahito dütaù | jänäty eva bhavän | yathärtha-vädino dütasya na doñaù karaëéyaù | düta-mukhä hi räjänaù sarva eva | uktaà ca—
udyateñv api çastreñu bandhu-varga-vadheñv api |
puruñäëy api jalpanto vadhyä dütä na bhübhujä ||89||
tac chrutvä sa äha—bhoù çaçaka ! tat kathaya bhagavataç candramasaù sandeçam | yena satvaraà kriyate |
sa äha—bhavatätéta-divase yüthena sahägacchatä prabhütäù çaçakä nipätitäù | tat kià na vetti bhavän | yan mama parigraho'yam | tad yadi jévitena te prayojanaà tadä kenäpi prayojanenäpy atra hrade nägantavyam iti sandeçaù |
gaja äha—atha kva vartate bhagavän svämé candraù |
sa äha—atra hrade sämprataà çaçakänäà bhavad-yütha-mathitänäà hata-çeñäëäà samäçväsanäya samäyätas tiñöhati | ahaà punas taväntikaà preñitaù |
gaja äha—yady evaà tad darçaya me taà sväminaà yena praëamyänyatra gacchämi |
çaçaka äha—ägaccha mayä sahaikaké yena darçayämi |
tathänuñöhite çaçako niçä-samaye taà hrada-tére nétvä jala-madhye sthitaà candra-bimbam adarçayat | äha ca—bhoù eña naù svämé jala-madhye samädhisthas tiñöhati tan-nibhåtaà praëamya vrajeti | no cet, samädhi-bhaìga-bhayäd bhüyo'pi prabhütaà kopaà kariñyati |
atha gajo'pi trasta-manäs taà praëamya punar gamanäya prasthitaù | çaçakaç ca tad-dinäd ärabhya sa-pariväräù sukhena sveñu sthäneñu tiñöhanti sma |
—o)0(o—
ato'haà bravémi vyapadeçena mahatäm iti | api ca—
kñudram alasaà käpuruñaà vyasaninam akåtajïaà jévita-kämaù |
påñöha-pralapana-çélaà svämitve näbhiyojayet ||90||
tathä ca—
kñudram arthapatià präpya nyäyänveñaëa-tat-parau |
ubhäv api kñayaà präptau purä çaçaka-piïjalau ||91||
te procuù—katham etat ?
sa äha—
kathä 2
çaça-kapiïjala-kathä
kasmiàçcid våkñe puräham avasam | taträdhastät koöare kapiïjalo näma caöakaù prativasati sma | atha sadaivästam anaveläyäm ägatayor dvayor aneka-subhäñita-goñöhyä devarñi-brahmarñi-räjarñi-puräëa-carita-kértanena ca paryaöana-dåñöäneka-kautühala-prakathanena ca parama-sukham anubhavatoù kälo vrajati | atha kadäcit kapiïjalaù präëa-yäträrtham anyaiç caöakaiù sahänyaà pakva-çäli-präïaà deçaà gataù | tato yävan niçä-samaye'pi näyätas tävad ahaà sodvega-manäs tad-viprayoga-duùkhitaç cintitavän—aho kim adya kapiïjalo näyätaù | kià kenäpi päçena baddhaù ? äho svit kenäpi vyäpäditaù ? sarvathä yadi kuçalo bhavati, yan mäà vinä na tiñöhati |
evaà me cintayato bahüny anyäni vyatikräntäni | tataç ca tatra koöare kadäcic chéghrago näma çaçako'stam anaveläyäm ägatya praviñöaù | mayäpi kapiïjala-niräçatvena na niväritaù | athänyasminn ahani kapiïjalaù çäli-bhakñaëäd atéva pévara-tanuù sväçrayaà småtvä bhüyo'py atraiva samäyätaù | athavä sädhv idam ucyate—
na tädåg jäyate saukhyam api svarge çarériëäm |
däridrye'pi hi yädåk syät sva-deçe sva-pure gåhe ||92||
athäsau koöaräntargataà çaçakaà dåñövä säkñepam äha—bhoù çaçaka ! na tvayä sundaraà kåtaà, yan mamävasatha-sthäne praviñöo'si | tac chéghraà niñkramyatäm |
çaçaka äha—na tavedaà gåham, kintu mamaiva | tat kià mithyä paruñäëi jalpasi ? uktaà ca—
väpé-küpa-taòägänäà devälaya-kujanmanäm |
utsargät parataù svämyam api kartuà na çakyate ||93||
tathä ca—
pratyakñaà yasya yad bhuktaà kñeträdyaà daça vatsarän |
tatra bhuktiù pramäëaà syäd na säkñé näkñaräëi vä ||94||
mänuñäëäm ayaà nyäyo munibhiù parikértitaù |
tiraçcäà ca vihaìgänäà yävad eva samäçrayaù ||95||
tan mamaitad gåham, na taveti |
kapiïjala äha—bhoù ! yadi småtià pramäëékaroñi, tad ägaccha mayä saha yena småti-päöhakaà påñövä sa yasya dadäti sa gåhëätu |
tathänuñöhite mayäpi cintitaà—kim atra bhaviñyati ? mayä drañöavyo'yaà nyäyaù | tataù kautukäd aham api täv anuprasthitaù | aträntare tékñëadaàñöro nämäraëya-märjäras tayor vivädaà çrutvä märgäsannaà nadé-taöam äsädya kåta-kuçopagraho nimélita-nayana ürdhva-bähur ardha-päda-spåñöa-bhümiù çré-süryäbhimukha imäà dharmopadeçanäm akarot—aho ! asäro'yaà saàsäraù | kñaëa-bhaìguräù präëäù | svapna-sadåçaù priya-samägamaù | indra-jälavat kuöumba-parigraho'yam | tad dharmaà muktvä nänyä gatir asti | uktaà ca—
anityäni çaréräëi vibhavo naiva çäçvataù |
nityaà saànihito måtyuù kartavyo dharma-saàgrahaù ||96||
yasya dharma-vihénäni dinäny äyänti yänti ca |
sa lohakära-bhastreva çvasann api na jévati ||97||
näcchädayati kaupénaà na daàça-maçakäpaham |
çunaù-puccham iva vyarthaà päëòityaà dharma-varjitam ||98||
anyac ca—
puläkä iva dhänyeñu pütikä iv pakñiñu |
maçakä iva martyeñu yeñäà dharmo na käraëam ||99||
çreyaù puñpa-phalaà våkñäd dadhnaù çreyo ghåtaà småtam |
çreyas tailaà ca puëyäkäc chreyän dharmas tu mänuñät ||100||
såñöä mütra-puréñärtham ähäräya ca kevalam |
dharma-hénäù parärthäya puruñäù paçavo yathä ||101||
sthairyaà sarveñu kåtyeñu çaàsanti naya-paëòitäù |
bahv-antaräya-yuktasya dharmasya tvaritä gatiù ||102||
saìkñepät kathyate dharmo janäù kià vistareëa vaù |
paropakäraù puëyäya päpäya para-péòanam ||103||
çrüyatäà dharma-sarvasvaà çrutvä caivävadhäryatäm |
ätmanaù pratiküläni pareñäà na samäcaret ||104||
atha tasya täà dharmopadeçanäà çrutvä çaçaka äha—bhoù bhoù kapiïjala ! eña nadé-tére tapasvé dharma-vädé tiñöhati | tad enaà påcchävaù |
kapiïjala äha—nanu svabhävato'yam asmäkaà çatru-bhütaù | tad düre sthitvä påcchävaù | kadäcid asya vrata-vaikalyaà sampadyeta | tato dürastho täv ücatuù—bhos tapasvin ! dharmopadeçaka ! ävayor vivädo vartate | tad dharma-çästra-dväreëäsmäkaà nirëayaà kuru | yo hénavädé sa te bhakñya iti |
sa äha—bhadrau ! mä maivaà vadatam | nivåtto'haà naraka-märgäd dhiàsä-karmaëaù | ahiàsaiva dharma-märgaù | uktaà ca—
ahiàsä-pürvako dharmo yasmät sarva-hite rataù |
yükä-mat-kuëa-daàçädéàs tasmät tän api rakñayet ||105||
hiàsakäny api bhütäni yo hiàsati sa nirghåëaù |
sa yäti narakaà ghoraà kià punar yaù çubhäni ca ||106||
ete'pi ye yäjïikä yajïa-karmaëi paçün vyäpädayanti, te mürkhäù | paramärthaà çruter na jänanti | tatra kilaitad uktam—ajayaiñöavyam | ajä vréhayas tävat sapta-värñikäù kathyante na punaù paçu-viçeñaù | uktaà ca—
våkñäàç chittvä paçün hatvä kåtvä rudhira-kardamam |
yady evaà gamyate svargaà narakaà kena gamyate ||107||
tan nähaà bhakñayämi | paraà jaya-paräjaya-nirëayaà kariñyämi | kintv ahaà våddho dürän na yathävac chåëomi | evaà jïätvä mama samépa-vartino bhütvä mamägre nyäyaà vadataà, yena vijïäya, viväda-paramärthaà vaco vadato me para-loka-bädhä na bhavati | uktaà ca—
mänäd vä yadi vä lobhät krodhäd vä yadi vä bhayät |
yo nyäyam anyathä brüte sa yäti narakaà naraù ||108||
païca paçv-anåte hanti daça hanti gavänåte |
çataà kanyänåte hanti sahasraà puruñänåte ||109||
upaviñöaù sabhä-madhye yo na vakti sphuöaà vacaù |
tasmäd düreëa sa tyäjyo na yo vä kértayed åtam ||110||
tasmäd viçrabdhau mama karëopäntike sphuöaà nivedayatam | kià bahunä, tena kñudreëa tathä tau pürëaà viçväsitau yathä tasyotsaìga-vartinau jätau | tataç ca tenäpi sama-kälam evaikaù pädäntenäkränto'nyo daàñöräkrakacena ca tato gata-präëau bhakñitäv iti | ato'haà bravémi—kñudram artha-patià präpya (91) iti |
bhavanto'py enaà divändhaà kñudram artha-patim äsädya rätry-andhäù santaù çaçaka-piïjala-märgeëa yäsyanti | evaà jïätvä yad ucitaà tad vidheyam | atha tasya tad-vacanam äkarëya sädhv anenäbhihitam ity uktä, bhüyo'pi pärthiväthaà sametya mantrayiñyämahe iti bruväëäù sarve pakñiëo yathäbhimataà jagmuù | kevalam avaçiñöo bhadräsanopaviñöo'bhiñekäbhimukho divändhaù kåkälikayä sahäste | äha ca—kaù ko'tra bhoù ! kim adyäpi na kriyate mamäbhiñekaù ?
iti çrutvä kåkälikayäbhihitam—bhadra ! kuto'yaà vighnas te käkena ? gatäç ca sarve'pi vihagä yathepsitäsu dikñu kevalam eko'yaà väyaso'vaçiñöas tiñöhati kenäpi käraëena | tat tvaritam uttiñöha, yena tväà sväçrayaà präpayämi |
tac chrutvä sa-viñädam ulüko väyasam äha—bho bho duñöätman ! kià mayä te'pakåtaà yad räjyäbhiñeko me vighnitaù ? tad adya-prabhåti sänvayam ävayor vairaà saïjätam | uktaà ca—
rohate säyakair viddhaà chinnaà rohati cäsinä |
vaco duruktaà bébhatsaà na prarohati väk-kñatam ||111||
ity evam abhidhäya kåkälikayä saha sväçramaà gataù | atha bhaya-vyäkulo väyaso vyacintayat—aho ! akäraëaà vairam äsäditaà mayä | kim idaà vyähåtam ? uktaà ca—
adeça-kälajïam anäyati-kñamaà
yad apriyaà läghava-käri cätmanaù |
yo’träbravét käraëa-varjitaà vaco
na tad vacaù syäd viñam eva tad bhavet ||112||
balopapanno'pi hi buddhimän naraù
pare nayen na svayam eva vairitäm |
bhiñaì mamästéti vicintya bhakñayed
akäraëät ko hi vicakñaëo viñam ||113||
parivädaù pariñadi na kathaïcit paëòitena vaktavyaù |
satyam api tan na väcyaà yad uktam asukhävahaà bhavati ||114||
suhådbhir äptair asakåd-vicäritaà
svayaà hi buddhyä pravicäritäçrayam |
karoti käryaà khalu yaù sa buddhimän
sa eva lakñmyä yaçasäà ca bhäjanam ||115||
evaà vicintya käko'pi prayätaù | tadä-prabhåty asmäbhiù saha kauçikänäm anvayä-gataà vairam asti |
meghavarëa äha—täta ! evaà gate'smäbhiù kià kriyate ?
sa äha—vatsa ! evaà gate'pi ñäòguëyäd aparaù sthülo'bhipräyo'sti | tam aìgékåtya svayam evähaà tad-vijayäya yäsyämi | ripün vaïcayitvä vadhiñyämi | uktaà ca—
bahu-buddhi-samäyuktäù suvijïänä balotkaöän |
çaktä vaïcayituà dhürtä brähmaëaà chägalad iva ||116||
meghavarëa äha—katham etat ?
so'bravét—
kathä 3
mitra-çarma-brähmaëa-kathä
kasmiàçcid adhiñöhäne mitraçarmä näma brähmaëaù kåtägnihotra-parigrahaù prativasati sma | tena kadäcin mägha-mäse saumyänile praväti, meghäcchädite gagane mandaà mandaà pravarñati parjanye, paçu-prärthanärthaà kiïcid grämäntaraà gatvä, kaçcid yajamäno yäcitaù—bho yajamäna ! ägäminyäm amäväsyäyäm ahaà yakñyämi yajïam | tad dehi me paçum ekam |
atha tena yasya çästroktaù pévara-tanuù paçuù pradattaù | so'pi taà samartham itaç cetaç ca gacchantaà vijïäya skandhe kåtvä satvaraà sva-puräbhimukhaù pratasthe |
atha tasya gacchato märge trayo dhürtäù kñut-kñäma-kaëöhäù saàmukhä babhüvuù | taiç ca tädåçaà pévara-tanuà skandha ärüòham älokya, mitho'bhihitaà—aho ! asya paçor bhakñaëäd adyatanéyo hima-päto vyarthatäà néyate | tad enaà vaïcayitvä paçum ädäya çéta-träëaà kurmaù |
atha teñäm ekatamo veça-parivartanaà vidhäya saàmukho bhütväpamärgeëa tam ähitägnim üce—bho bhoù ! bälägnihotrin ! kim evaà jana-viruddhaà häsya-käryam anuñöhéyate ? yad eña särameyo'pavitraù skandhädhirüòho néyate | uktaà ca yataù |
çväna-kukkuöa-cäëòäläù sama-sparçäù prakértitäù |
räsabhoñörau viçeñeëa tasmät tän naiva saàspåçet ||117||
tataç ca tena kopäbhibhütenäbhihitam—aho ! kim andho bhavän ? yat paçuà särameyatvena pratipädayasi ?
so'bravét—brahman ! kopas tvayä na käryaù | yathecchaà gamyatäm |
atha yävat kiïcid adhvano'ntaraà gacchati, tävad dvitéyo dhürtaù sammukham abhyupetya tam uväca—bhoù brahman ! kañöaà kañöam ! yadyapi vallabho'yaà te måta-vatsas tathäpi skandham äropayitum ayuktam | uktaà ca yataù—
tiryaïcaà mänuñaà väpi yo måtaà saàspåçet kudhéù |
païca-gavyena çuddhiù syät tasya cändräyaëena vä ||118||
athäsau sa-kopam idam äha—bhoù ! kim andho bhavän ? yat paçuà måta-vatsaà vadati |
so'bravét—bhagavan ! mä kopaà kuru | ajïänän mayäbhihitam | tat tvam ätma-rucià samäcara iti |
atha yävat stokaà vanäntaraà gacchati tävat tåtéyo'nya-veça-dhäré dhürtaù sammukhaù samupetya tam uväca—bhoù ! ayuktam etat, yad räsabhaà skandhädhirüòhaà nayasi | tat tyajyatäm eñaù | uktaà ca—
yaù spåçed räsabhaà martyo jïänäd ajïänato'pi vä |
sa-cailaà snänam uddiñöaà tasya päpa-praçäntaye ||119||
tat tyajainaà yävad anyaù kaçcin na paçyati |
athäsau taà paçuà räsabhaà manyamäno bhayäd bhümau prakñipya sva-gåham uddiçya paläyituà prärabdhaù | tatas te'pi trayo militvä paçum ädäya yathecchaà bhakñitum ärabdhäù |
—o)0(o—
ato'haà bravémi—bahu-buddhi-samäyuktäù (116) iti | athavä sädhv idam ucyate—
abhinava-sevaka-vinayaiù präghuëakoktair viläsinér uditaiù |
dhürta-jana-vacana-nikarair iha kaçcid avaïcito nästi ||120||
kià ca—durbalair api bahubhiù saha virodho na yuktaù | uktaà ca—
bahavo na viroddhavyä durjayä hi mahäjanäù |
sphurantam api nägendraà bhakñayanti pipélikäù ||121||
meghavarëa äha—katham etat ?
sthirajévé kathayati—
kathä 4
atidarpa-näma-sarpa-kathä
asti kasmiàçcid valméke mahä-käyaù kåñëa-sarpo'tidarpo näma | sa kadäcid vilänusäri-märgam utsåjyänyena laghu-dväreëa niñkramitum ärabdhaù | niñkrämataç ca tasya mahä-käyatväd daiva-vaçatayä laghu-vivaratväc ca çarére vraëaù samutpannaù | atha vraëa-çoëita-gandhänusäriëébhiù pipélikäbhiù sarvato vyäpto vyäkulékåtaç ca | kati vyäpädayati kati vä täòayati ? atha prabhütatväd vistärita-bahu-vraëaù kñata-sarväìgo'tidarpaù païcatvam upägataù |
—o)0(o—
ato'haà bravémi—bahavo na viroddhavyä (121) iti | tad aträsti me kiïcid vaktavyam eva | tad avadhärya yathoktam anuñöhéyatäm |
meghavarëa äha—tat samädeçaya | tavädeço nänyathä kartavyaù |
sthirajévé präha—vatsa ! samäkarëaya tarhi | sämädén atikramya yo mayä païcama upäyo nirüpitaù | tan mäà vipakña-bhütaà kåtväni niñöhura-vacanair nirbhartsya | yathä vipakña-praëidhénäà pratyayo bhavati, tathä samähåta-rudhirair älipyäsyaiva nyagrodhasyädhastät prakñipya mäà gamyatäà parvatam åñyamükaà prati | tatra sa-pariväras tiñöha, yävad ahaà samastän sapatnän supraëétena vidhinä viçväsyäbhimukhän kåtvä kåtärtho jïäta-durga-madhyo divase tän andhatäà präptäàs tväà nétvä vyäpädayämi | jïätaà mayä samyak nänyathäsmäkaà siddhir asti | yato durgam etad apasära-rahitaà kevalaà vadhäya bhaviñyati | uktaà ca—
apasära-samäyuktaà na yajïair durgam ucyate |
apasära-parityaktaà durga-vyäjena bandhanam ||122||
na ca tvayä mad-arthaà kåpä käryä | uktaà ca—
api präëa-samän iñöän pälitän lälitän api |
bhåtyän yuddhe samutpanne paçyec chuñkam ivendhanam ||123||
tathä ca—
präëavad rakñayed bhåtyän svakäyam iva poñayet |
sadaika-divasasyärthe yatra syäd ripu-saìgamaù ||124||
tat tvayähaà nätra viñaye pratiñedhanéyaù | ity uktvä tena saha çuñka-kalahaà kartum ärabdhaù | athänye tasya bhåtyäù sthirajévinam ucchåìkhala-vacanair jalpantam avalokya tasya vadhäyodyatä meghavarëenäbhihitäù—aho ! nivartadhvaà yüyam | aham eväsya çatru-pakñapätino durätmanaù svayaà nigrahaà kariñyäài | ity abhidhäya tasyopari samäruhya, laghubhiç caïcu-prahärais taà nihatyähåta-rudhireëa plävayitvä tad-upadiñöam åñyamüka-parvataà sa-pariväro gataù |
etasminn antare kåkälikayä dviñat-praëidhé-bhütayä tat sarvaà tad-amätya-vyasanaà kvacit pracalitaù sa-parivära iti |
atholükädhipas tad äkarëyästam anaveläyäà sämätyaù sa-parijano väyasa-vadhärthaà pracalitaù | präha ca—tvaryatäà tvaryatäà bhétaù çatruù paläyana-paraù puëyair labhyate | uktaà ca—
çatroù pracalane chidram ekam anyaà ca saàçrayam |
kurväëo jäyate vaçyo vyagratve räja-sevinäm ||125||
evaà bruväëaù samantän nyagrodha-pädapam adhaù pariveñöya vyavasthitaù | yävan na kaçcid väyaso dåçyate, tävac chäkhägram adhirüòho håñöa-manä vandibhir abhiñöüyamäno'rimardanas tän parijanän proväca—aho ! jïäyatäà teñäà märgaù | katamena
märgeëa pranañöäù käkäù ? tad yävan na durgaà samäçrayanti, tävad eva påñöhato gatvä vyäpädyä bhavanti | uktaà ca—
våttim apy äçritaù çatrur avadhyaù syäj jigéñuëä |
kià punaù saàçrito durgaà sämagryä parayä yutam ||126||
athaitasmin prastäve sthirajévé cintayämäsa—yad ete'smac chatravo'nulabdhäsmad-våttäntä yathägatam eva yänti tato mayä na kiïcit kåtaà bhavati | uktaà ca—
anärambho hi käryäëäà prathamaà buddhi-lakñaëam |
ärabdhasyänta-gamanaà dvitéyaà buddhi-lakñaëam ||127||
tad varam anärambho na cärambha-vighätaù | tad aham etän çabdaà saàçrävya ätmänaà darçayämi iti vicärya mandaà mandaà çabdam akarot | tac chrutvä te sakalä apy ulükäs tad-vadhäya prajagmuù | atha tenoktaà—aho ! ahaà sthirajévé näma meghavarëasya mantré | meghavarëenaivedåçém avasthäà nétaù | tan nivedayatätma-svämine | tena saha bahu vaktavyam asti |
atha tair niveditaù sa ulüka-räjo vismayäviñöas tat-kñaëät tasya sakäçaà gatvä proväca—bhoù bhoù ! kim etäà daçäà gatas tvam, tat kathyatäm |
sthirajévé präha—deva ! çrüyatäà tad-avasthä-käraëam | atéta-dine sa durätmä meghavarëo yuñmad-vyäpädita-prabhüta-väyasänäà péòayä yuñmäkam upari kopa-çoka-grasto yuddhärthaà pracalita äsét | tato mayäbhihitaà—svämin ! na yuktaà bhavatas tad-upari gantum | balavanta ete, bala-hénäç ca vayam | uktaà ca—
baléyasä héna-balo virodhaà
na bhüti-kämo manasäpi väïchet |
na vadhyate vetasa-våttir atra
vyaktaà praëäço'sti pataìga-våtteù ||128||
tat tasyoäyana-pradänena sandhir eva yuktaù | uktaà ca—
balavantaà ripuà dåñövä sarvasvam api buddhimän |
dattvä hi rakñayet präëän rakñitais tair dhanaà punaù ||129||
tac chrutvä durjana-kopitena tvat-pakña-pätinaà mäm äçaìkamänenemäà daçäà nétaù | tat tava pädau sämprataà me çaraëaà | kià bahunä vijïaptena ? yävad ahaà pracalituà çaknomi tävat tväà tasyäväsaà nétvä sarva-väyasa-kñayaà vidhäsyämi iti |
athärimardanas tad äkarëya pitå-pitämaha-kramägata-mantribhiù särdhaà mantrayäàcakre | tasya ca païca mantriëaù | tad yathä—raktäkñaù, krüräkñaù, déptäkñaù, vakranäsaù, präkärakarëaç ceti | taträdau raktäkñam apåcchat—bhadra ! eña tävat tasya ripor mantré mama hasta-gataù | tat kià kriyatäm ? iti |
raktäkña äha—deva ! kim atra cintyate ? avicäritam ayaà hantavyaù, yataù—
hénaù çatrur nihantavyo yävan na balavän bhavet |
präpta-sva-pauruña-balaù paçcäd bhavati durjayaù ||130||
kià ca svayam upägatä çrés tyajyamänä çapatéti loke pravädaù | uktaà ca—
kälo hi sakåd abhyeti yan naraà käla-käìkñiëam |
durlabhaù sa punas tena käla-karmäcikérñatä ||131||
çrüyate ca yathä—
kaçcit kñudra-samäcäraù präëinäà käla-sannibhaù |
vicacära mahäraëye ghoraù çuni-lubdhakaù ||132||
arimardanaù präha—katham etat ?
raktäkñaù kathayati—
kathä 5
brähmaëa-sarpa-kathä
asti kasmiàçcid adhiñöhäne haridatto näma brähmaëaù | tasya ca kåñià kurvataù sadaiva niñphalaù kälo'tivartate | athaikasmin divase sa brähmaëa uñëa-kälävasäne gharmärtaù sva-kñetra-madhye våkña-cchäyäyäà prasupto'natidüre valmékopari prasäritaà båhat-phaöä-yuktaà bhéñaëaà bhujaìgaà dåñövä cintayämäsa—nünam eñä kñetra-devatä mayä kadäcid api na püjitä | tenedaà me kåñi-karma viphalébhavati | tad asyä ahaà püjäm adya kariñyämi | ity avadhärya kuto'pi kñéraà yäcitvä çaräve nikñipya valmékäntikam upagatyoväca—bhoù kñetra-päla ! mayaitvävantaà kälaà na jïätaà yat tvam atra vasasi | tena püjä na kåtä | tat sämprataà kñamasveti |
evam uktvä dugdhaà ca nivedya gåhäbhimukhaà präyät | atha prätar yävad ägatya paçyati, tävad dénäram ekaà çaräve dåñöavän | evaà ca pratidinam ekäké samägatya tasmai kñéraà dadäti, ekaikaà ca dénäraà gåhëäti | athaikasmin divase kñéra-nayanäya putraà nirüpya brähmaëo grämäntaraà jagäma | putro'pi kñéraà tatra nétvä saàsthäpya ca punar gåhaà samäyätaù | dinäntare tatra gatvä dénärakaà dåñövä gåhétvä ca cintitavän—nünaà sauvarëa-dénära-pürëo valmékaù | tad enaà hatvä sarvam eka-väraà grahéñyämi ity evaà sampradhäryänyedyuù kñéraà dadatä brähmaëa-putreëa sarpo laguòena täòitaù | tataù katham api daiva-vaçäd amukta-jévit eva roñät tam eva tévra-viñada-çanais tathädaçat, yathä sadyaù païcatvam upägataù | svajanaiç ca nätidüre kñetrasya käñöha-saïcayaiù saàskåtaù |
atha dvitéya-dine tasya pitä samäyätaù | svajanebhyaù suta-vinäça-käraëaà çrutvä tathaiva samarthitavän | abravéc ca—
bhütän yo nänugåhëäti hy ätmanaù çaraëägatän |
bhütärthäs tasya naçyanti haàsäù padma-vane yathä ||133||
puruñair uktaà—katham etat ?
brähmaëaù kathayati—
kathä 6
haima-haàsa-kathä
asti kasmiàçcid adhiñöhäne citraratho näma räjä | tasya yodhaiù surakñyamäëaà padmasaro näma saras tiñöhati tatra ca prabhütä jämbünada-mayä haàsäs tiñöhanti | ñaëmäse ñaëmäse piccham ekaikaà parityajanti | atha tatra sarasi sauvarëo båhat-pakñé samäyätaù | taiç coktaù—asmäkaà madhye tvayä na vastavyam | yena käraëenäsmäbhiù ñaëmäsänte picchaikaika-dänaà kåtvä gåhétam etat saraù | evaà ca kià bahunä, parasparaà dvaidham utpannam | sa ca räjïaù çaraëaà gato'bravét—deva ! ete pakñiëa evaà vadanti, yad asmäkaà räjä kià kariñyati ? na kasyäpy äväsaà dadmaù |
mayä coktaà—na çobhanaà yuñmäbhir abhihitam | ahaà gatvä räjïe nivedayiñyämi | evaà sthite devaù pramäëam |
tato räjä bhåtyän abravét—bho bhoù gacchata | sarvän pakñiëo gatäsün kåtvä çéghram änayata | räjädeçänantaram eva pracelus te |
atha laguòa-hastän räja-puruñän dåñövä tatraikena pakñiëä våddhenoktam—bhoù svajanäù ! na çobhanam äpatitam | tataù sarvair eka-maté-bhüyotpatitavyam | taiç ca tathänuñöhitam |
—o)0(o—
ato'haà bravémi—bhütän yo nänugåhëäti (133) iti |
ity uktvä punar api brähmaëaù pratyüñe kñéraà gåhétvä tatra gatvä tära-svareëa sarpam astaut | tadä sarpaç ciraà valméka-dväräntar-léna eva brähmaëaà pratyuväca—tvaà lobhäd aträgataù putra-çokam api vihäya | ataù paraà tava mama ca prétir nocitä | tava putreëa yauvanonmädenähaà täòito mayä sa dåñöaù | kathaà mayä laguòa-prahäro vismartavyaù | tvayä ca putra-çoka-duùkhaà kathaà vismartavyam iti punar uktvä vivaräntar-gataù | brähmaëaç ca maëià gåhétvä putra-buddhià nindan sva-gåham ägataù | ato'haà bravémi—citikäà dépitäà paçya iti | tad asmin hate'yatnäd eva räjyam akaëöakaà bhavato bhavati |
tasyaitad-vacanaà çrutvä krüräkñaà papraccha—bhadra ! tvaà tu kià manyase ?
so'bravét—deva ! nirdayam etad yad anenäbhihitam | yat käraëaà çaraëägato na vadhyate suñöhu | khalv idam äkhyänam—
çrüyate hi kapotena çatruù çaraëam ägataù |
püjitaç ca yathä-nyäyaà svaiç ca mäàsair nimantritaù ||134||
arimardano'bravét—katham etat ?
krüräkñaù kathayati—
kathä 7
kapota-lubdhaka-kathä
kaçcid kñudra-samäcäraù präëinäà käla-sannibhaù |
vicacära mahäraëye ghoraù çakuni-lubdhakaù ||135||
naiva kaçcit suhåt tasya na sambandhé na bändhavaù |
sa taiù sarvaiù parityaktas tena raudreëa karmaëä ||136||
athavä—
ye nåçaàsä durätmanaù präëinäà präëa-näçakäù |
udvejanéyä bhütänäà vyälä iva bhavanti te ||137||
sa païjarakam ädäya päçaà ca laguòaà tathä |
nityam eva vanaà yäti sarva-präëi-vihiàsakaù ||138||
anyedyur bhramatas tasya vane käpi kapotikä |
jätä hasta-gatä täà sa präkñipat païjaräntare ||139||
atha kåñëä diçaù sarvä vanasthasyäbhavan ghanaiù
väta-våñöiç ca mahato kñaya-käla iväbhavat ||140||
tataù sa trasta-hådayaù kampamäno muhur muhuù |
anveñayan pariträëam äsasäda vanaspatim ||141||
muhürtaà paçyate yävad viyad vimala-tärakam |
präpya våkñaà vadaty evaà yo'tra tiñöhati kaçcana ||142||
tasyähaà çaraëaà präptaù sa pariträtu mäm iti |
çétena bhidyamänaà ca kñudhayä gata-cetanam ||143||
atha tasya taroù skandhe kapotaù suciroñitaù |
bhäryä-virahitas tiñöhan vilaläpa suduùkhitaù ||144||
väta-varño mahän äsén na cägacchati me priyä |
tayä virahitaà hy etac chünyam adya gåhaà mama ||145||
pativratä pati-präëä patyuù priya-hite ratä |
yasya syäd édåçé bhäryä dhanyaù sa puruño bhuvi ||146||
na gåhaà gåham ity ähur gåhiëé gåham ucyate |
gåhaà tu gåhiëé-hénam araëya-sadåçaà matam ||147||
païjara-sthä tataù çrutvä bhartur duùkhänvitaà vacaù |
kapotikä susantuñöä väkyaà cedam athäha sä ||148||
na sä stréty abhimantavyä yasyäà bhartä na tuñyati |
tuñöe bhartari näréëäà tuñöäù syuù sarva-devatäù ||149||
dävägninä vidagdheva sa-puñpa-stavakä latä |
bhasmébhavatu sä näré yasyäà bhartä na tuñyati ||150||
mitaà dadäti hi pitä mitaà bhrätä mitaà sutaù |
amitasya hi dätäraà bhartäraà kä na püjayet ||151||
punaç cäbravét—
çåëuñvävahitaù känta yat te vakñyämy ahaà hitam |
präëair api tvayä nityaà saàrakñyaù çaraëägataù ||152||
eña çäkunikaù çete taväväsaà samäçritaù |
çétärtaç ca kñudhärtaç ca püjäm asmai samäcara ||153||
çrüyate ca—
yaù säyam atithià präptaà yathä-çakti na püjayet |
tasyäsau duñkåtaà dattvä sukåtaà cäpakarñati ||154||
mä cäsmai tvaà kåthä dvaiñaà baddhäneneti mat-priyä |
sva-kåtair eva baddhähaà präktanaiù karma-bandhanaiù ||155||
däridrya-roga-duùkhäni bandhana-vyasanäni ca |
ätmäparädha-våkñasya phaläny etäni dehinäm ||156||
tasmät tvaà dveñam utsåjya mad-bandhana-samudbhavam |
dharme manaù samädhäya püjayainaà yathä-vidhi ||157||
tasyäs tad-vacanaà çrutvä dharma-yukti-samanvitam |
upagamya tato'dhåñöaù kapotaù präha lubdhakam ||158||
bhadra susvägataà te'stu brühi kià karaväëi te |
santäpaç ca na kartavyaù sva-gåhe vartate bhavän ||159||
tasya tad-vacanaà çrutvä pratyuväca vihaìgamam |
kapota khalu çétaà me hima-träëaà vidhéyatäm ||160||
sa gatväìgärakaà nétvä pätayämäsa pävakam |
tataù çuñkeñu parëeñu tam äçu samadépayat ||161||
susandéptaà tataù kåtvä tam äha çaraëägatam |
pratäpayasva viçrabdhaà sva-gäträëy atra nirbhayaù ||162||
udgatena ca jévämo vayaà sarve vanaukasaù |
na cästi vibhavaù kaçcin näçaye yena te kñudham ||163||
sahasraà bharate kaçcic chatamanyo daçäparaù |
mama tv akåta-puëyasya kñudrasyätmäpi durbharaù ||164||
ekasyäpy atither annaà yaù pradätuà na çaktimän |
tasyäneka-parikleçe gåhe kià vasataù phalam ||165||
tat tathä sädhayämy etac charéraà duùkha-jévitam |
yathä bhüyo na vakñyämi nästéty arthi-samägame ||166||
sa ninindi kilätmänaà na tu taà lubdhakaà punaù |
uväca tarpayiñye tväà muhürtaà pratipälaya ||167||
evam uktvä sa dharmätmä prahåñöenäntarätmanä |
tam agnià samparikramya praviveça sva-veçmavat ||168||
tatas taà lubdhako dåñövä kåpayä péòito bhåçam |
kapotam agnau patitaà väkyam etad abhäñata ||169||
yaù karoti naraù päpaà na tasyätmä dhruvaà priyaù |
ätmanä hi kåtaà päpam ätmanaiva hi bhujyate ||170||
so'haà päpa-matiç caiva päpa-karma-rataù sadä |
patiñyämi mahä-ghore narake nätra saàçayaù ||171||
nünaà mama nåçaàsasya pratyädarçaù sudarçitaù |
prayacchatä sva-mäàsäni kapotena mahätmanä ||172||
adya-prabhåti dehaà svaà sarva-bhoga-vivarjitam |
toyaà svalpaà yathä gréñmaù çoñayiñyämy ahaà punaù ||173||
çéta-vätätapa-sahaù kåçäìgo malinas tathä |
upaväsair bahuvidhaiç cariñye dharmam uttamam ||174|| tato yañöià çaläkäà ca jälakaà païjaraà tathä |
babhaïja lubdhako dénäà käpotéà ca mumoca täm ||175||
lubdhakena tato muktä dåñövägnau patitaà patim |
kapoté vilaläpärtä çoka-santapta-mänasä ||176||
na käryam adya me nätha jévitena tvayä vinä |
dénäyäù pati-hénäyäù kià näryä jévite phalam ||177||
mäno darpas tv ahaìkäraù kulaà püjä ca bandhuñu |
däsa-bhåtya-janeñv äjïä vaidhavyena praëaçyati ||178||
evaà vilapya bahuçaù kåpaëaà bhåça-duùkhitä |
pativratä susandéptaà tam evägnià viveça sä ||179||
tato divyämbara-dharä divyäbharaëa-bhüñitä |
bhartäraà sä vimänasthaà dadarça svaà kapotikä ||180||
so'pi divya-tanur bhütvä yathärtham idam abravét |
aho mäm anugacchantyä kåtaà sädhu çubhe tvayä ||181||
tisraù koöyo'rdha-koöé ca yäni romäëi mänuñe |
tävat kälaà vaset svarge bhartäraà yänugacchati ||182||
kapota-dehaù süryäste pratyahaà sukham anvabhüt |
kapota-dehavatsäsét präk puëya-prabhavaà hitam ||183||
harñäviñöas tato vyädho viveça ca vanaà dhanam |
präëi-hiàsäà parityajya bahu-nirvedavän bhåçam ||184||
tatra dävänalaà dåñövä viveça viratäçayaù |
nirdagdha-kalmaño bhütvä svarga-saukhyam aväptavän ||185||
--o)0(o--
ato'haà bravémi—çrüyate hi kapotena (134) ity ädi |
tac chrutvärimardano déptäkñaà påñöavän—evam avasthite kià bhavän manyate ?
so'bravét—deva ! na hantavya eväyam | yataù—
yä mamodvijate nityaà sä mamädyävagühate |
priya-käraka bhadraà te yan mamästi harasva tat ||186||
coreëa cäpy uktam—
hartavyaà te na paçyämi hartavyaà ced bhaviñyati |
punar apy ägamiñyämi yadéyaà nävagühate ||187||
arimardanaù påñöavän—kä ca nävagühate ? kaç cäyaà cauraù ? iti vistarataù çrotum icchämi |
déptäkñaù kathayati—
kathä 8
kämätura-vaëik-kathä
asti kasmiàçcid adhiñöhäne kämäturo näma våddha-vaëik | tena ca kämopahåta-cetasä, måta-bhäryeëa käcin nirdhana-vaëik-sutä, prabhütaà dhanaà dattvodvähitä | atha sä duùkhäbhibhütä taà våddha-vaëijaà drañöum api na çaçäka | yuktaà caitat—
çvetaà padaà çirasi yat tu çiroruhäëäà
sthänaà paraà paribhavasya tad eva puàsäm |
äropitästhi-çakalaà parihåtya yänti
cäëòäla-küpam iva dürataraà taruëyaù ||188||
tathä ca—
gätraà saìkucitaà gatir vigalitä dantäç ca näçaìgatä
dåñöir bhrämyati rüpam apy upahataà vaktraà ca läläyate |
väkyaà naiva karoti bändhava-janaù patné na çuçrüñate
dhik kañöaà jarayäbhibhüta-püruñaà putro'py avajïäyate ||189||
atha kadäcit sä tena sahaikaçayane paräìmukhé yävat tiñöhati tävad gåhe cauraù praviñöaù | säpi taà cauraà dåñövä bhaya-vyäkulitä våddham api taà patià gäòhaà samäliliìga | so'pi vismayät pulakäïcita-sarva-gätraç cintayämäsa—aho kim eñä mäm adyävagühate ? yävan nipuëatayä paçyati tävat gåha-koëaika-deçe cauraà dåñövä vyacintayat—nünam eñäsya bhayän mäm äliìgati iti jïätvä taà cauram äha—yä mamodvijate (186) ity ädi |
tac chrutvä cauro'py äha—hartavyaà te na paçyämi (187) ity ädi | tasmäc caurasyäpy upakäraù çreyaç cintyate kià punaù çaraëägatasya | api cäyaà tair viprakåto'smäkam eva puñöaye bhaviñyati tadéya-randhra-darçanäya ceti anena käraëenäyam avadhya iti |
etad äkarëyärimardano'nyaà sacivaà vakranäsaà papraccha—bhadra ! sämpratam evaà sthite kià karaëéyam iti ?
so'bravét—deva ! avadhyo'yam | yataù—
çatravo’pi hitärthaiva vivadantaù parasparam |
caureëa jévitaà dattaà räkñasena tu go-yugam ||190||
arimardanaù präha—katham etat ?
vakranäsaù kathayati—
kathä 10
droëäkhya-brähmaëa-kathä
asti kasmiàçcid adhiñöhäne daridro droëa-nämä brähmaëaù, pratigraha-dhanaù satataà viçiñöa-vastränulepana-gandha-mälyälaìkära-tämbülädi-bhoga-parivarjitaù, prarüòha-keça-çmaçru-nakha-romopacitaù, çétoñëa-väta-varñädibhiù pariçoñita-çaréraù, tasya ca kenäpi yajamänenänukampayä çiçu-go-yugaà dattam | brähmaëena ca bäla-bhäväd ärabhya yäcita-ghåta-taila-yavasädibhiù saàvardhya supuñöaà kåtam | tac ca dåñövä sahasaiva kaçcic cauraç cintitavän—aham asya brähmaëasya go-yugam idam apahariñyämi | iti niçcitya niçäyäà bandhana-päçaà gåhétvä, yävat prasthitas tävad ardha-märge pravirala-tékñëa-danta-paìktir unnata-näsä-vaàçaù, prakaöa-raktänta-nayanaù upacita-snäyu-santatanata-gätraù çuñka-kapolaù suhuta-hutavaha-piìgala-çmaçru-keça-çaréraù kaçcid dåñöaù | dåñövä ca taà tévra-bhaya-trasto cauro’bravét—ko bhavän ? iti |
so’bravét—ahaà krüra-karmä cauro daridra-brähmaëasya go-yugaà hartuà prasthito’smi |
atha jäta-pratyayo räkñaso’bravét—bhadra ! ñañöhähna-käliko’ham | atas tam eva brähmaëam adya bhakñayiñyämi |
atha tau tatra gatvaikänte kälam anveñayantau sthitau | prasupte ca brähmaëe tad-bhakñaëärthaà prasthitaà räkñasaà dåñövä cauro’bravét—bhadra ! naiñanyäyo yato go-yuge mayäpahåte paçcät tvam enaà brähmaëaà bhakñaya |
so’bravét—kadäcid ayaà brähmaëo go-çabdena budhyeta tadänarthako’yaà mamärambhaù syät |
cauro’py abravét—taväpi yadi bhakñaëäyopasthitasya eko’py antaräyaù syät | tadäham api na çaknomi go-yugam apahartum | ataù prathamaà mayäpahåte go-yuge paçcät tvayä brähmaëo bhakñitavyaù | itthaà cäham ahamikayä tayor vivadatoù samutpanne dvaidhe pratirava-vaçäd brähmaëo jajägära |
atha taà cauro’bravét—brähmaëa ! tväm eväyaà räkñaso bhakñayitum icchati iti |
räkñaso’py äha—brähmaëa ! cauro’yaà go-yugaà te’pahartum icchati |
evaà çrutvotthäya brähmaëaù sävadhäno bhütveñöa-devatä-mantra-dhyänenätmänaà räkñasäd udgürëa-laguòena cauräd go-yugaà rarakña |
—o)0(o—
ato’haà bravémi—çatravo’pi hitärthaiva (190) iti |
atha tasya vacanam avadhäryärimardanaù punar api präkärakarëam apåcchat—kathaya, kim atra manyate bhavän ?
so’bravét—deva ! avadhya eväyam, yato rakñitenänena kadäcit paraspara-prétyä kälaù sukhena gacchati | uktaà ca—
parasparasya marmäëi ye na rakñanti jantavaù |
ta eva nidhanaà yänti valmékodara-sarpavat ||191||
arimardano’bravét—katham etat ?
präkärakarëaù kathayati—
kathä 10
valmékodara-gata-sarpa-kathä4
asti kasmiàçcin nagare devaçaktir näma räjä | tasya ca putro jaöhara-valmékäçrayeëorageëa pratidinaà pratyaìgaà kñéyate | anekopacäraiù sad-vaidyaiù sac-chästropadiñöauñadha-yuktyäpi cikitsyamäno na svästhyam eti | athäsau räjaputro nirvedäd deçäntaraà gataù |
kasmiàçcin nagare bhikñäöanaà kåtvä mahati devälaye kälaà yäpayati | atha tatra nagare balir näma räjäste | tasya ca dve duhitarau yauvana-sthe tiñöhataù | te ca pratidivasam ädityodaye pituù pädäntikam ägatya namaskäraà cakratuù | tatra caikäbravét—vijayasva mahäräja ! yasya prasädät sarvaà sukhaà labhyate |
dvitéyä tu—vihitaà bhuìkñva mahäräja ! iti bravéti |
tac chrutvä prakupito räjäbravét—bho mantriëaù ! enäà duñöa-bhäñiëéà kumärikäà kasyacid vaideçikasya prayacchata tena nija-vihitam iyam eva bhuìkte |
atha tatheti pratipadyälpa-parivärä sä kumärikä mantribhis tasya deva-kuläçrita-räja-putrasya pratipäditä | säpi prahåñöa-manasä taà patià devavat pratipadyädäya cänya-viñayaà gatä |
tataù kasmiàçcid düratara-nagara-pradeçe taòäga-taöe räja-putram äväsa-rakñäyai nirüpya svayaà ca ghåta-taila-lavaëa-taëòulädi-kraya-nimittaà sa-parivärä gatä | kåtvä ca kraya-vikrayaà yävad ägacchati tävat sa räja-putro valmékopari kåta-mürdhä prasuptaù | tasya ca mukhäd bhujagaù phaëäà niñkäsya väyum açnäti | tatraiva ca valméke’paraù sarpo niñkramya tathaiväsét |
4 (alt.) devaçakti-kathä
atha tayoù paraspara-darçanena krodha-saàrakta-locanayor madhyäd valmékasthena sarpeëoktam—bho bho durätman ! kathaà sundara-sarväìgaà räja-putram itthaà kadarthayasi ?
mukhastho’rir abravét—bho bhoù ! tvayäpi durätmanäsya valmékasya madhye katham idaà düñitaà häöaka-pürëaà kalaça-yugalam ity evaà parasparasya marmäëy udghäöitavantau |
punar valmékastho’hir abravét—bho durätman ! bheñajam idaà te kià ko’pi na jänäti yaj jérëotkälita-käïjikä-räjikä-pänena bhavän vinäçam upayäti |
athodarastho’hir abravét—taväpy etad bheñajaà kià kaçcid api na vetti yad uñëa-tailena mahoñëodakena vä tava vinäçaù syäd iti | evaà ca sä räja-kanyä viöapäntaritä tayoù parasparäläpän marma-mayän äkarëya tathaivänuñöhitavaté |
vidhäya vyaìgaà nérogaà bhartäraà nidhià ca paramam äsädya svadeçäbhimukhaà präyät | pitå-mätå-svajanaiù pratipüjitä vihitopabhogaà präpya sukhenävasthitä | ato’haà bravémi—parasparasya marmäëi iti |
—o)0(o—
tac ca çrutvä svayam arirdano’py evaà samarthitavän | tathä cänuñöhitam | dåñöväntar-lénaà vihasya raktäkñaù punar abravét—kañöam | vinäçito’yaà bhavadbhir anyäyena svämé | uktaà ca—
apüjyä yatra püjyante püjyänäà tu vimänanä |
tréëi tatra pravartante durbhikñaà maraëaà bhayam ||192||
tathä ca—
pratyakñe’pi kåte päpe mürkhaù sämnä praçämyati |
ratha-käraù svakäà bhäryäà sajäräà çirasävahat ||193||
mantriëaù prähuù—katham etat ?
raktäkñaù kathayati—
kathä 11
véravara-rathakära-tat-patné-kathä
asti kasmiàçcid adhiñöhäne véravaro näma rathakäraù | tasya bhäryä kämadamané | sä puàçcalé janäpaväda-saàyuktä | so’pi tasyäù parékñaëärthaà vyacintayat—atha mayäsyäù parékñaëaà kartavyam | uktaà ca—
yadi syät pävakaù çétaù proñëé vä çaça-läïchanaù |
stréëäà tadä satétvaà syäd yadi syäd durjano hitaù ||194||
jänämi cainäà loka-vacanäd asatém | uktaà ca—
yac ca vedeñu çästreñu na dåñöaà na ca saàçrutam |
tat sarvaà vetti loko’yaà yat syäd brahmäëòa-madhyagam ||195||
evaà sampradhärya bhäryäm avocat—priye ! prabhäte’haà grämäntaraà yäsyämi | tatra katicid dinäni lagiñyanti | tat tvayä kim api pätheyaà mama yogyaà vidheyam |
säpi tad-vacanaà çrutvä harñita-cittä | autsukyät sarva-käryäëi santyajya siddham annaà ghåta-çarkarä-präyam akarot | athavä sädhv idam ucyate—
durdivase ghana-timire varñati jalade mahäöavé-prabhåtau |
patyur videça-gamane parama-sukhaà jaghana-capaläyäù ||196||
athäsau pratyüñe utthäya sva-gåhän nirgataù säpi taà prasthitaà vijïäya prahasita-vadanäìga-saàskäraà kurväëä kathaïcit taà divasam atyavähayat | atha pürva-paricita-viöa-gåhe gatvä taà pratyuktavaté—sa durätmä me patir grämäntaraà gataù | tat tvayäsmad-gåhe prasupte jane samägantavyam |
tathänuñöhite sa rathakäro’raëye dinam ativähya pradoñe sva-gåhe’padväreëa praviçya çayyädhas-tale nibhåto bhütvä sthitaù | etasminn antare sa devadattaù samägatya tatra çayane upaviñöaù | dåñövä roñäviñöa-citto rathakäro vyacintayat—kim enam utthäya hanmi ? athavä helayaiva prasuptau dväv apy etau vyäpädayämi ? paraà paçyämi tävad asyäç ceñöitam | çåëomi cänena sahäläpam |
aträntare sä gåha-dväraà nibhåtaà pidhäya çayana-talam ärüòhä | tasyäs taträrohayantyä rathakära-çarére pädo vilagnaù | tataù sä vyacintayat—nünam etena durätmanä rathakäreëa mat-parékñaëärthaà bhävyam | tataù stré-caritra-vijïänaà kim api karomi |
evaà tasyäç cintayanyä sa devadattaù sparçotsuko babhüva | atha tayä kåtäïjali-puöayäbhihitaà—bhoù mahänubhäva ! na me çaréraà tvayä sparçanéyaà yato’haà pativratä mahäsaté ca | no cec chäpaà dattvä tväà bhasmasätkariñyämi |
sa äha—yady evaà tarhi tvayä kim aham ähütaù ?
säbravét—bhoù çåëuñvaikägra-manäù | aham adya pratyüñe devatä-darçanärthaà caëòikäyatanaà gatä taträkasmät khe väëé saïjätä—putri kià karomi ? bhaktäsi me tvaà, paraà ñaëmäsäbhyantare vidhi-niyogäd vidhavä bhaviñyasi |
tato mayäbhihitaà—bhagavati ! yathä tvam äpadaà vetsi, tathä tat-pratékäram api jänäsi | tad asti kaçcid upäyo yena me patiù çata-saàvatsara-jévé bhavati ?
tatas tayäbhihitam—vatse, sann api nästi, yatas taväyattaù sa pratékäraù |
tac chrutvä mayäbhihitam—devi ! yadi tan mama präëair bhavati tad ädeçaya yena karomi |
atha devyäbhihitam—yady adya para-puruñeëa sahaikasmin çayane samäruhyäliìganaà karoñi tat tava bhartå-sakto'pamåtyus tasya saïcarati | bhartäpi tena punar varña-çataà jévati | tena tvaà mayäbhyarthitaù | tad yat kiïcit kartu-manäs tat kuruñva | na hi devatä-vacanam anyathä bhaviñyatéti niçcayaù | tato'ntarhäsa-vikäsa-mukhaù sa tad-ucitam äcacära |
so'pi rathakäro mürkhas tasyäs tad-vacanam äkarëya pulakäïcita-tanuù çayyädhastalän niñkramya täm uväca—sädhu pativrate ! sädhu kula-nandini ! ahaà durjana-vacana-çaìkita-hådayas tvat-parékñä-nimittaà grämäntara-vyäjaà kåtvä khaövädhas-tale nibhåtaà lénaù | tad ehi, äliìga mäm | tvaà sva-bhartå-bhaktänäà mukhyä näréëäà, yad evaà brahma-vrataà para-saìge'pi pälitavaté | yad äyur buddhi-kåte'pamåtyu-vinäçärthaà catvam evaà kåtavaté | täm evam uktvä sasneham äliìgitavän |
sva-skandhe täm äropya täm api devadattam uväca—bho mahänubhäva ! mat-puëyais tvam ihägataù | tvat-prasädän mayä präptaà varña-çata-pramäëam äyuù | tat tvam api mäm äliìgya mat-skandhe samäroha iti jalpann anicchantam api devadattam äliìgya balät svakéya-skandhe äropitavän |
tataç ca nåtyaà kåtvä—he brahma-vrata-dharäëäà dhuréëa ! tvayäpi mayy upakåtam ity ädy uktvä skandhäd uttärya yatra yatra svajana-gåha-dvärädiñu babhräma tatra tatra tayor ubhayor api tad-guëa-varëanam akarot |
ato'haà bravémi—pratyakñe'pi kåte päpe (193) iti |
tat sarvathä mülotkhätä vayaà vinañöäù smaù | suñöhu khalv idam ucyate—
mitra-rüpä hi ripavaù sambhävyante vicakñaëaiù |
ye hitaà väkyam utsåjya viparétopasevinaù ||197||
tathä ca—
santo’py arthä vinaçyanti deça-käla-virodhinaù |
apräjïän mantriëaù präpya tamaù süryodaye yathä ||198||
tatas tad-vaco'nädåtya sarve te sthirajévinam utkñipya sva-durgam änetum ärabdhäù | athänéyamänaù sthirajévy äha—deva ! adyäkiïcitkareëaitad avasthena kià mayopasaìgåhétena ? yat käraëam icchämi déptaà vahnim anupraveñöum | tad arhasi mäm agni-pradänena samuddhartum |
atha raktäkñasyäntargata-bhävaà jïätväha—kim-artham agni-patanam icchasi ?
so'bravét—ahaà tävad yuñmad-artham imäm äpadaà meghavarëena präpitaù | tad icchämi teñäà vaira-yätanärtham ulükatvam iti |
tac ca çrutvä räjanéti-kuçalo raktäkñaù präha—bhadra ! kuöilas tvaà kåtaka-vacana-caturaç ca | tävad ulüka-yoni-gato'pi svakéyäm eva väyasa-yonià bahu manyase | çrüyate caitad äkhyänakam |
süryaà bhartäram utsåjya parjanyaà märutaà girim |
sva-jätià müñikä präptä svajätir duratikramä ||199||
mantriëaù procuù--katham etat ?
raktäkñaù kathayati—
kathä 11
çälaìkäyana-rakñita-müñikä-kathä
asti kasmiàçcid adhiñöhäne çälaìkäyano näma tapodhano jähnavyäà snänärthaà gataù | tasya ca süryopasthänaà kurvatas tatra pradeçe müñikä käcit kharatara-nakhägra-puöena çyenena gåhétä | dåñövä sa muniù karuëärdra-hådayo muïca muïceti kurväëas tasyopari päñäëa-khaëòaà präkñipat | so'pi päñäëa-khaëòa-prahära-vyäkulendriyo bhrañöa-müñiko bhümau nipapäta müñikäpi bhaya-trastä kartavyam ajänanté rakña rakñeti jalpanté muni-caraëäntikam upäviçat | çyenenäpi cetanaà labdhvä munir ukto, yad—bho mune ! na yuktam anuñöhitaà bhavatä yad ahaà päñäëena täòitaù | kià tvam adharmän na bibheñi ? tat samarpaya mäm enäm müñikäm | no cet prabhütaà pätakam aväpsyasi |
iti bruväëaà çyenaà proväca saù—bho vihaìgädhama ! rakñaëéyäù präëinäà präëäù | daëòanéyä duñöäù | sammänanéyäù sädhavaù | püjanéyä guravaù | stutyä deväù | tat kim asambaddhaà prajalpasi ?
çyena äha—mune ! na tvaà sükñma-dharmaà vetsi | iha hi sarveñäà präëinäà vidhinä såñöià kurvatähäro'pi vinirmitaù | tato yathä bhavatäm annaà tathäsmäkaà müñikädayo vihitäù | tat svähära-käìkñiëaà mäà kià düñayasi ? uktaà ca—
yady asya vihitaà bhojyaà na tat tasya praduñyati |
abhakñye bahu-doñaù syät tasmät käryo na vyatyayaù ||200||
bhakñyaà yathä dvijäténäà madyapänäà yathä haviù |
abhakñyaà bhakñyatäm eti tathänyeñäm api dvija ||201||
bhakñyaà bhakñyatäà çreya abhakñyaà tu mahad agham |
tat kathaà mäà våthäcära tvaà daëòayitum arhasi ||202||
aparaà munénäà na caiña dharmo yatas tair dåñöaà çrutam açrutam alaulyatvam açatrutvaà praçasyate | uktaà ca—
samaù çatrau ca mitre ca sama-loñöäçma-käïcanaù |
suhån-mitre hy udäséno madhyastho dveñya-bandhuñu |
sädhuñv api ca päpeñu sama-buddhir viçiñyate ||203||
sädhünäà niravadyänäà sadäcära-vicäriëäm |
yogé yuïjéta satataà satatam ätmänaà rahasi sthitaù ||204|
tat tvam anena karmaëä bhrañöa-tapäù saïjätaù | uktaà ca—
muïca muïca pataty eko mä muïceti dvitéyakaù |
ubhayoù patanaà dåñövä maunaà sarvärtha-sädhanam ||205||
çälaìkäyana äha--katham etat ?
çyena äha—
kathä 12
?
kasmiàçcid nadé-taöa ekata-dvita-tritäbhidhänäs trayo'pi bhrätaro munayas tapaù kurvanti | teñäà ca tapaù-prabhäväd äkäçasthä dhauta-potikä nirälambä jalärdrä bhü-sparçana-bhayena snäna-samaye tiñöhanti | athänye-dyur mamaiva käcin maëòükikä kenäpi gådhreëa balena nétä | atha täà gåhétä vilokya teñäà jyeñöhena karuëärdra-hådayena bhavateva vyähåtaà—muïca muïceti | aträntare tasya dhauta-potikäkäçäd bhümau patitä | täà patitäà dåñövä dvitéyena tad-bhayärtena mä muïcety abhihitaà yävat tasyäpi papäta | tatas tåtéyo dvayor api dhauta-potikäà bhümau patitäà dåñövä tüñëéà babhüva |
--o)0(o--
ato'haà bravémi—muïca muïca pataty eka ity ädi |
tac chrutvä munir vihasyäha—bho mürkha vihaìgama ! kåta-yuge dharmaù sa äsét, yataù kåta-yuge päpäläpato’pi päpaà jäyate tena dhauta-potike patite açiñöäläpena na sad-apavacana-doñataù | eña punaù kali-yugaù | atra sarvo’pi päpätmä | tat karma kåtaà vinä päpaà na lagati | uktaà ca—
saïcarantéha päpäni yugeñv anyeñu dehinäm |
kalau tu päpa-saàyukte yaù karoti sa lipyate ||206||
uktaà ca—
äsanäc chayanäd yänät saàgateç cäpi bhojanät |
kåte saïcarate päpaà taila-bindur ivämbhasi ||207||
tat kià våthä pralapitena ? gaccha tvam | no cec chäpayiñyämi | atha gate çyene müñikayä sa munir abhihitaù—bhagavan ! naya mäà sväçrayam | no ced anyo duñöa-pakñé mäà vyäpädayiñyati | tad ahaà tatraiväçrame tvad-dattännähära-muñöyä kälaà neñyämi |
so’pi däkñiëyavän sa-karuëo vyacintayat—kathaà mayä müñikä haste dhåtvä neyä jana-häsya-käriëé | tad enäà kumärikäà kåtvä nayämi | evaà sä kanyakä kåtä | tathänuñöhite kanyä-sahitaà munim avalokya patné papraccha—bhagavan ! kuta iyaà kanyä ?
sa äha—eñä müñikä çyena-bhayäc charaëärthiné kanyä-rüpeëa tava gåham änétä | tat tvayä yatnena rakñaëéyä | bhüyo’py enäà müñikäà kariñyämi |
sä präha—bhagavan ! maivaà kärñéù | asyäs tvaà dharma-pitä | uktaà ca—
janitä copanetä ca yas tu vidyäà prayacchati |
anna-dätä bhaya-trätä païcaite pitaraù småtäù ||208||
tat tvayäsyäù präëa-pradattä | aparaà mamäpy apatyaà nästi | tasmäd eñä mama sutä bhaviñyati |
tathänuñöhite sä kanyä çukla-pakña-candra-kalikeva nityaà våddhià präpnoti | säpi tasya muneù çuçrüñäà kurvaté sapatnékasya yauvanam äçv ayät | atha täà yauvanonmukhém avalokya çälaìkäyanaù sva-patném uväca—priye ! yauvanonmukhé vartata iyaà kanyä | anarhä sa sämprataà mad-gåha-väsasya | uktaà ca—
anüòhä mandire yasya rajaù präpnoti kanyakä |
patanti pitaras tasya svarga-sthä api tair guëaiù ||209||
varaà varayate kanyä mätä vittaà pitä çrutam |
bändhaväù kulam icchanti miñöännam itare janäù ||210||
tathä ca—
yävan na lajjate kanyä yävat kréòati päàsunä |
yävat tiñöhati go-märge tävat kanyäà vivähayet ||211||
mätä caiva pitä caiva jyeñöha-bhrätä tathaiva ca |
trayas te narakaà yänti dåñövä kanyäà rajasvaläm ||212||
kulaà ca çélaà ca sanäthatäà ca
vidyäà ca vittaà ca vapur vayaç ca |
etän guëän saptän sapta parékñya deyä
kanyä budhaiù çeñam acintanéyam ||213||
tad yad yasyä rocate tad bhagavantaà ädityam äkärya tasmai prayacchämi | uktaà ca—
aniñöaù kanyakäyä yo varo rüpänvito’pi yaù |
yadi syät tasya no deyä kanyä çreyo’bhiväïchatä ||214||
sä präha—ko doño’tra viñaye ? evaà kriyatäm |
atha muninä ravir ähütaù | veda-manträmantraëa-prabhävät tat-kñaëäd eväbhyupagamyädityaù proväca—bhagavan ! vada drutaà kim-artham ähütaù ?
sa äha—eñä madéyä kanyakä tiñöhati | yady eñä tväà våëoti tarhy udvahasva täm iti | evam uktvä bhagaväàs tasyä darçitaù | proväca—putri ! kià tava rocata eña bhagaväàs trailokya-dépaù ?
sä präha—täta ! atidahanätmako’yam | näham enam abhilañämi | asmäd api ya utkåñöataraù sa ähüyatäm |
atha tasyäs tad-vacanam äkarëya bhäsvaro’pi täà müñikäà viditvä niùspåhas tam uväca—bhagavan ! asti mamäpy adhiko megho yenäcchäditasya me nämäi na jïäyate ?
atha muninä megham apy ähüya kanyäbhihitä—eña te rocate ?
sä präha—kåñëa-varëo’yaà jaòätmä ca | tad asmäd anyasya kasyacit pradhänasya mäà prayaccha |
atha muninä megho’pi påñöaù—bhoù ! tvatto’py adhikaù ko’py asti ?
sa äha—matto’py adhiko’sti väyuù | väyunä hato’haà sahasradhä yämi |
tac chrutvä muninä väyur ähütaù, äha ca—putrike kim eña väyus te vivähäya uttamaù pratibhäti ?
sä äha—prabalo’py ayaà caïcalaù | tad abhyadhikaù kaçcid ähüyatäm |
munir äha—bho väyo ! tvatto’py adhiko’sti kaçcit ?
sa äha—matto’py adhiko’sti parvato yena saàstabhya balavän apy ahaà dhriye |
atha muniù parvatam ähüya kanyäyä adarçayat—putrike ! tväm asmai prayacchämi ?
sä äha—täta ! kaöhinätmako’yaà stabdhaç ca | tad anyasmai dehi mäm |
atha sa muninä påñöaù, yad—bhoù parvata-räja ! tvatto’py adhiko’sti kaçcit ?
sa äha—santi matto’py adhikä müñikäù, ye mad-dehaà balät sarvato bhedayanti |
tad äkarëya munir müñakam ähüya tasyä adarçayat—putrike ! eña te pratibhäti müñaka-räjo yena yathocitam anuñöhéyate | säpi taà dåñövä sva-jätéya eña iti manyamänä pulakodbhüñita-çarérä proväca—täta ! mäà müñikäà kåtväsmai prayaccha yena svajäti-vihitaà gåha-dharmam anutiñöhämi |
tac chrutvä tena stré-dharma-vicakñaëena täà müñikäà kåtvä müñakäya pradattä |
--o)0(o--
ato’haà bravémi—süryaà bhartäram utsåjya ityädi |
atha raktäkña-vacanam anädåtya taiù sva-vaàça-vinäçäya sa sva-durgam upanétaù | néyamänaç cäntar-lénam avahasya sthirajévy acintayat—
hanyatäm iti yenoktaà svämino hita-vädinä |
sa evaiko’tra sarveñäà néti-çästrärtha-tattva-vit ||215||
tad yadi tasya vacanam acariñyann ete, tato na svalpo’py anartho’bhaviñyad eteñäm |
atha durga-dväraà präpyärimardano’bravét—bho bho hitaiñiëo’sya sthirajévino yathä-saméhitaà sthänaà prayacchata |
tac ca çrutvä sthirajévé vyacintayat—mayä tävad eteñäà vadhopäyaç cintanéyaù | sa mayä madhyasthena na sädhyate | yato madéyam iìgitädikaà vicärayantas te’pi sävadhänä bhaviñyanti | tad durga-dväram adhiçrito’bhipretaà sädhayämi | iti niçcityolüka-patim äha—deva ! yuktam idaà yat sväminä proktam | param aham api nétijïas te’hitaç ca | yadyapy anuraktaù çucis tathäpi durga-madhye äväso närhaù | tad ahaà atraiva durga-dvära-sthaù pratyahaà bhavat-päda-padma-rajaù pavitré-kåta-tanuù seväà kariñyämi |
tatheti pratipanne pratidinam ulüka-pati-sevakäs te prakämam ähäraà kåtvolüka-räjädeçät prakåñöa-mäàsähäraà sthirajévine prayacchanti | atha katipayair evähobhir mayüra iva sa balavän saàvåttaù | atha raktäkñaù sthirajévinaà poñyamäëaà dåñövä sa-vismayo mantri-janaà räjänaà ca praty äha—aho mürkho’yaà mantri-jano bhaväàç cety evam aham avagacchämi | uktaà ca—
pürvaà tävad ahaà mürkho dvitéyaù paçu-bandhakaù |
tato räjä ca mantré ca sarvaà vai mürkha-maëòalam ||216||
te prähuù—katham etat ?
raktäkñaù kathayati—
kathä 13
svarëa-ñöhévé-sindhuka-pakñé-kathä
asti kasmiàçcit parvataika-deçe mahän våkñaù | tatra ca sindhuka-nämä ko’pi pakñé prativasati sma | tasya puréñe suvarëam utpadyate | atha kadäcit tam uddiçya vyädhaù ko’pi samäyayau | sa ca pakñé tad-agrata eva puréñam utsasarja | atha päta-sama-kälam eva tat-suvarëébhütaà dåñövä vyädho vismayam agamat—aho mama çiçu-käläd ärabhya çakuni-bandha-vyasanino’çéti-varñäëi samabhüvan,na ca kadäcit pakñi-puréñe suvarëaà dåñöam iti vicintya tatra våkñe päçaà babandha | athäsäv api pakñé mürkhas tatraiva viçvasta-citto yathä-pürvam upaviñöas tat-kälam eva päçena baddhaù | vyädhas tu taà päçäd unmucya païjarake saàsthäpya nijäväsaà nétavän | atha cintayämäsa—kim anena säpäyena pakñiëähaà
kariñyämi ? yadi kadäcit ko’py amum édåçaà jïätvä räjïe nivedayiñyati tan nünaà präëa-saàçayo me bhavet | ataù svayam eva pakñiëaà räjïe nivedayämi | iti vicärya tathaivänuñöhitavän |
atha räjäpi taà pakñiëaà dåñövä vikasita-nayana-vadana-kamalaù paräà tuñöim upagataù | präha caivaà—haàho rakñä-puruñäù ! enaà pakñiëaà yatnena rakñata | açana-pänädikaà cäsya yathecchaà prayacchata |
atha mantriëäbhihitam—kim anenäçraddheya-vyädha-vacana-mätra-parigåhétenäëòajena ? kià kadäcit pakñé-puréñe suvarëaà sambhavati ? tan mucyatäà païjara-bandhanäd ayaà pakñé | iti mantri-vacanäd räjïä mocito’sau pakñy unnata-dvära-toraëe samupaviçya suvarëa-mayéà viñöhäà vidhäya—pürvaà tävad ahaà mürkhaù iti çlokaà paöhitvä yathä-sukham äkäça-märgeëa präyät |
--o)0(o--
ato’haà bravémi—pürvaà tävad ahaà mürkhaù iti |
atha te punar api pratiküla-daivatayä hitam api raktäkña-vacanam anädåtya bhüyas taà prabhüta-mäàsädi-vividhähäreëa poñayämäsuù | atha raktäkñaù sva-vargam ähüya rahaù proväca—aho ! etävad eväsmad-bhüpateù kuçalaà durgaà ca | tad upadiñöaà mayä yat kula-kramägataù sacivo’bhidhatte | tad vayam anyat parvata-durgaà samprati samäçrayämaù | uktaà ca yataù—
anägataà yaù kurute sa çobhate
sa çocate yo na karoty anägatam |
vane vasann eva jaräm upägato
bilasya väcä na kadäpi hi çrutä ||217||
te procuù—katham etat ?
raktäkñaù kathayati—
kathä 14
kharanakhara-siàha-kathä
kasmiàçcid vanoddeçe kharanakharo näma siàhaù prativasati sma | sa kadäcid itaç cetaç ca paribhraman kñutkñäma-kaëöho na kiïcid api sattvam äsasäda | tataç cästam anasamaye mahatéà giri-guhäm äsädya praviñöaç cintayämäsa—nünam etasyäà guhäyäà rätrau kenäpi sattvenägantavyam | tan nibhåto bhütvä tiñöhämi |
etasminn antare tat-svämé dadhipuccho näma çågälaù samäyätaù | sa ca yävat paçyati tävat siàha-pada-paddhatir guhäyäà praviñöaù, na ca niñkräntä iti dåñöavän | tataç cäcintayat—aho vinañöo’smi, nünam asyäntargatena siàhena bhävyam | tat kià karomi ? kathaà jïäsyämi ?
evaà vicintya dvärasthaù phütkartum ärabdhaù—aho bila ! aho bila ! ity uktvä tüñëéàbhüya bhüyo’pi tathaiva pratyabhäñata—bhoù ! kià na smarasi yan mayä tvayä saha samayaù kåto’sti ? yan mayä bähyät samägatena tvaà vaktavyaù, tvayä cäham äkaraëéyaù iti | tad yadi mäà nähvayasi tato’haà dvitéyaà bilaà yäsyämi |
atha tac chrutvä siàhaç cintitavän—nünam eñä guhäsya samägatasya sadä samähvänaà karoti | param adya mad-bhayän na kiàcid brüte | athavä sädhv idam ucyate—
bhaya-santrasta-manasäà hasta-pädädikäù kriyäù |
pravartante na väëé ca vepathuç cädhiko bhavet ||218||
tad aham asyähvänaà karomi yena tad-anusäreëa praviñöo’yaà me bhojyatäà yäsyati | evaà sampradhärya siàhas tasyähvänam akarot | atha siàha-çabdena sä guhä pratirava-sampürëä anyän api düra-sthän araëya-jéväàs träsayämäsa | çågälo’pi paläyamäna imaà çlokam apaöhat—anägataà yaù kurute sa çobhate ity ädi |
tad evaà matvä yuñmäbhir mayä saha gantavyam iti | evam abhidhäyätmänuyäyi-pariväränugato düra-deçäntaraà raktäkño jagäma |
atha raktäkñe gate sthirajévy atihåñöa-manä vyacintayat—aho ! kalyäëam asmäkam upasthitam, yad raktäàço gataù sa dérghadarçé ete ca müòha-manasaù | tato mama sukha-ghätyäù saïjätäù | uktaà ca yataù—
na dérgha-darçino yasya mantriëaù syur mahépateù |
kramäyätä dhruvaà tasya na cirät syät parikñayaù ||219||
athavä sädhv idam ucyate—
mantri-rüpä hi ripavaù sambhävyäs te vicakñaëaiù |
ye santaà nayam utsåjya sevante pratilomataù ||220||
evaà vicintya sva-kuläya ekaikäà vana-käñöhikäà guhä-pradépanärthaà dine dine prakñipati | na ca te mürkhä ulükä vijänanti, yad eña kuläyam asmad-dähäya våddhià nayati | athavä sädhv idam ucyate—
amitraà kurute mitraà mitraà dveñöi hinasti ca |
çubhaà vetty açubhaà päpaà bhadraà daiva-hato naraù ||221||
atha kuläya-vyäjena durga-dväre kåte käñöha-nicaye, saïjäte süryodaye, andhatäà präpteñülükeñu satsu sthirajévé çéghram åñyamükaà gatvä meghavarëam äha—svämin ! däha-sädhyä kåtä ripu-guhäù | tat sapariväraù sametyaikaikä vana-käñöhikäà jvalanté gåhétvä guhä-dväre’smat-kuläye prakñipa yena sarve çatravaù kumbhépäka-naraka-präyeëa duùkhena mriyante |
tac chrutvä prahåñöo meghavarëa äha—täta ! kathayätma-våttäntam | ciräd adya dåñöo’si |
sa äha—vatsa ! näyaà kathanasya kälaù | yataù kadäcit tasya ripo kaçcit praëidhir mamehägamanaà nivedayiñyati | yaj jïänäd andho’nyaträpasaraëaà kariñyati | tat tvaryatäm | uktaà ca—
çéghra-kåtyeñu käryeñu vilambayati yo naraù |
tat kåtyaà devatäs tasya kopäd vighnanty asaàçayam ||222||
tathä ca—
yasya yasya hi käryasya phalitasya viçeñataù |
kñipram akriyamäëasya kälaù pibati tat-phalam ||223||
tad-guhäyäm äyätasya te hata-çatroù sarvaà savistaraà nirvyäkulatayä kathayiñyämi athäsau tad-vacanam äkarëya sa-parijana ekaikäà jvalantéà vana-käñöhikäà caïcv-agreëa gåhétvä tad-guhä-dväraà präpya sthirajévi-kuläye präkñipat | tataù sarve te divändhä raktäkña-väkyäni smaranto dvärasyävåtatväd aniùsaranto guhä-madhye kumbhépäka-nyäyam äpannä måtäç ca | evaà çatrün niùçeñatäà nétvä bhüyo’pi meghavarëas tad eva nyagrodha-pädapa-durgaà jagäma | tataù siàhäsana-stho bhütvä sabhä-madhye pramudita-manäù sthirajévinam apåcchat—täta ! kathaà tvayä çatru-madhye gatena etävat-paryantaà kälo nétaù ? tad atra kautukam asmäkaà vartate, tat kathyatäm | yataù—
vara-magnau pradépte tu prapätaù puëya-karmaëäm |
na cärijana-saàsargo muhürtam api sevitaù ||224||
tad äkarëya sthirajévy äha—bhadra ! ägämi-phala-väïchayä kañöam api sevako na jänäti | uktaà ca yataù—
käryasyäpekñayä bhuktaà viñam apy amåtäyate |
sarveñäà präëinäà yatra nätra käryä vicäraëä ||225||
upanata-bhaye yo yo märgo hitärtha-karo bhavet- sa sa nipuëayä buddhyä sevyo mahän kåpaëo’pi vä |
karikara-nibhau jyäghätä kau mahästra-viçäradau valaya-racitau strévad bähü kåtau na kiréöinä ||226||
çaktenäpi satä janena viduñä käläntaräpekñiëä
vastavyaà khalu väkya-vajra-viñame kñudre’pi päpe jane |
darvé-vyagra-kareëa dhüma-malinenäyäsa-yukte ca
bhémenätibalena matsya-bhavane kià noñitaà südavat ||227||
yad vä tad vä viñama-patitaù sädhu vä garhitaà vä
käläpekñé hådaya-nihitaà buddhimän karma kuryät |
kià gäëòéva-sphurad-uru-guëäsphälana-krüra-päëir
näsél lélä-naöana-vilasan mekhalé savyasäcé ||228||
siddhià prärthayatä janena viduñä tejo nigåhya svakaà
sattvotsähavatäpi daiva-vidhiñu sthairyaà prakärya kramät |
devendra-draviëeçvaräntaka-samair apy anvito bhrätåbhiù
kià kliñöaù suciraà viräöa-bhavane çrémän na dharmätmajaù ||229||
rüpäbhijana-sampanno mädré-putrau balänvitau |
gokarma-rakñä-vyäpäre viräöa-preñyatäà gatau ||230||
rüpeëäpratimena yauvana-guëaiù çreñöhe kule janmanä
käntyä çrér iva yätra säpi vidaçäà käla-kramäd ägatä |
sairandhréti sa-garvitaà yuvatibhiù säkñepam äkhyätayä
draupadyä nanu matsya-räja-bhavane dhåñöaà na kià candanam ||231||
meghavarëa äha—täta ! asi-dhärä-vratam idaà manye yad ariëä saha saàväsaù |
so’bravét—deva ! evam etat | paraà na tädåì-mürkha-samägamaù kväpi mayä dåñöaù | na ca mahäprajïam aneka-çästreñv apratima-buddhià raktäkñaà vinä dhémän | yat-käraëaà tena madéyaà yathävasthitaà cittaà jïätam | ye punar anye mantriëas te mahä-mürkhä mantri-mätra-vyapadeçopajévino’tattva-kuçalä, yair idam api na jïätam | yataù—
arito’bhyägato bhåtyo duñöas tat-saìga-tat-paraù |
apasarpa-sadharmatvän nityodvegé ca düñitaù ||232||
äsane çayane yäne päna-bhojana-vastuñu |
dåñöväntaraà pramatteñu praharanty arayo’riñu ||233||
tasmät sarva-prayatnena trivarga-nilayaà budhaù |
ätmänam ädåto rakñet pramädäd dhi vinaçyati ||234||
sädhu cedam ucyate—
santäpayanti kam apathya-bhujaà na rogä
durmantriëaà kam upayänti na néti-doñäù |
kaà çrér na darpayati kaà na nihanti måtyuù
kaà svékåtä na viñayä paripéòayanti ||235||
lubdhasya naçyati yaçaù piçunasya maitré
nañöa-kriyasya kula artha-parasya dharmaù |
vidyä-phalaà vyasaninaù kåpaëasya saukhyaà
räjyaà pramatta-sacivasya narädhipasya ||236||
tad räjan ! asi-dhärä-vrataà mayäcaritam aritam ari-saàsargäd iti yad bhavatoktaà, tan mayä säkñäd evänubhütam | uktaà ca—
apamänaà puraskåtya mänaà kåtvä tu påñöhataù |
svärtham abhyuddharet präjïaù kärya-dhvaàso hi mürkhatä ||237||
skandhenäpi vahec chatruà kälam äsädya buddhimän |
mahatä kåñëa-sarpeëa maëòükä bahavo hatäù ||238||
meghavarëa äha—katham etat ?
sthirajévé kathayati—
kathä 15
mandaviña-sarpa-kathä
asti varuëädri-samépa ekasmin pradeçe pariëata-vayä manda-viño näma kåñëa-sarpaù | sa evaà citte saïcintitavän—kathaà näma mayä sukhopäya-våttyä vartitavyam iti | tato bahu-maëòükaà hradam upagamya dhåti-parétam ivätmänaà darçitavän |
atha tathä sthite saudaka-pränta-gatenaikena maëòükena påñöaù—mäma ! kim adya yathä-pürvam ähärärthaà na viharasi |
so’bravét—bhadra ! kuto me manda-bhägyasyähäräbhiläñaù ? yat käraëam adya rätrau pradoña eva mayähärärthaà viharamäëena dåñöa eko maëòükaù | tad-grahaëärthaà mayä kramaù sajjitaù | so’pi mäà dåñövä måtyu-bhayena svädhyäya-prasaktänäà brähmaëänäm antaram apakränto na vibhävito mayä kväpi gataù | tat-sädåçya-mohita-cittena mayä kasyacid brähmaëasya sünor hrada-taöa-jaläntaù-stho’ìguñöho dañöaù | tato’sau sapadi païcatvam upägataù |
atha tasya piträ duùkhitenähaà çapto yathä—durätman ! tvayä niraparädho mat-suto dañöaù | tad anena doñeëa tvaà maëòükänäà vähanaà bhaviñyasi, tat-prasäda-labdha-jévikayä vartiñye iti | tato’haà yuñmäkaà vähanärtham ägato’smi |
tena ca sarva-maëòükänäm idam äveditam | tatas taiù prahåñöa-manobhiù sarvair eva gatvä jala-päda-nämno dardura-räjasya vijïaptam | athäsäv api mantri-parivåto’tyadbhutam idam iti manyamäno sa-sambhramaà hradäd uttérya manda-viñasya phaëinaù phaëä-pradeçam adhirüòhaù | çeñä api yathä-jyeñöhaà tat-påñöhopari samäruruhuù | kià bahunä, uparita-sthänam apräptavantas tasyänupadaà dhävanti | mandaviño’pi teñäà tuñöy-artham aneka-prakärän gati-viçeñän adarçayat | atha jalapädo labdha-sukhas tam äha—
na tathä kariëä yänaà turageëa rathena vä |
nara-yänena vä yänaà yathä mandaviñeëa me ||239||
athänyedyur manda-viñaç chadmanä mandaà mandaà visarpati | tac ca dåñövä jalapädo’bravét—bhadra ! mandaviña ! yathä-pürvaà kim adya sädhu nohyate ?
mandaviño’bravét—deva adyähära-vaikalyän na me voòhuà çaktir asti |
athäsäv abravét—bhadra ! bhakñaya kñudra-maëòükän |
tac chrutvä praharñita-sarva-gätro mandaviñaù sa-sambhramam abravét—mamäyam eva vipra-çäpo’sti | tat tavänenänujïä-vacanena préto’smi |
tato’sau nairantaryeëa maëòükän bhakñayan katipayair evähobhir balavän saàvåttaù | prahåñöaç cäntar-lénam avahasyedam abravét—
maëòükä vividhä hy ete chala-pürvopasädhitäù |
kiyantaà kälam akñéëä bhaveyuù khäditä mama ||240||
jala-pädo’pi mandaviñeëa kåta-kavaca-navyämohita-cittaù kim api nävabudhyate | aträntare’nyo mahäkäyaù kåñëa-sarpas tam uddeçaà samäyätaù | taà ca maëòükair vähyamänaà dåñövä vismaya-gatam | äha ca—vayasya ! yad asmäkam açanaà taiù kathaà vähyase | viruddham etat |
mandaviño’bravét—
sarvam etad vijänämi yathä vähyo’smi darduraiù |
kiïcit kälaà pratékñe’haà ghåtändho brähmaëo yathä ||241||
so’bravét—katham etat ?
mandaviñaù kathayati—
kathä 16
ghåtändha-brähmaëa-kathä
asti kasmiàçcid adhiñöhäne yajïadatto näma brähmaëaù | tasya bhäryä puàçcaly anyäsakta-manä ajasraà viöäyasa-khaëòa-ghåtän ghåta-pürän kåtvä bhartuç caurikayä prayacchati | atha kadäcid bhartä dåñöväbravét—bhadre ! kim etat paripacyate ? kutra väjasraà nayasédam ? tat kathaya satyam |
sä cotpanna-pratibhä kåtaka-vacanair bhartäram abravét—asty atra nätidüre bhagavatyä devyä äyatanam | taträham upoñitä saté balià bhakñya-viçeñäàç cäpürvän nayämi |
atha tat paçyatä gåhétvä tat sakalaà devyäyatanäbhimukhé pratasthe | yat käraëaà devyä niveditenänena madéyo bhartaivaà maàsyate yat mama brähmaëé bhagavatyäù kåte nadyäm avatérya yävat snänaà karoti tävat tad bhartäpi märgäntareëägatya devyäù påñöhato'dåçyo'vatasthe |
atha sä brähmaëé snätvä devy-äyatanam ägatya snänänulepana-mälya-dhüpa-bali-kriyädikaà kåtvä devéà praëamya vyajijïapat—bhagavati ! kena prakäreëa mama bhartändho bhaviñyati ?
tac chrutvä svara-bhedena devé-påñöha-sthito brähmaëo jagäda—yadi tvam ajasraà ghåta-pürädi-bhakñyaà tasmai bhartre prayacchasi, tataù çéghram andho bhaviñyati |
sä tu bandhaké kåtaka-vacana-vaïcita-mänasä tasmai brähmaëäya tad eva nityaà pradadau | athänyedyur brähmaëenäbhihitam—bhadre, nähaà sutaräà paçyämi |
tac chrutvä cintitam anayä—devyäù prasädo'yaà präpta iti | atha tasyä hådaya-vallabho viöas tat-sakäçam—andhébhüto'yaà brähmaëaù kià mama kariñyatéti niùçaìkaà pratidinam abhyeti | athänyedyus taà praviçantam abhyäça-gataà dåñövä keçair gåhétvä laguòa-pärñëi-prabhåti-prahärais tävad atäòayat yävad asau païcatvam äpa | täm api puñöa-patnéà vicchanna-näsikäà kåtvä visasarja |
--o)0(o--
ato'haà bravémi—skandhenäpi vahec chatrum (238) ity ädi |
atha räjan ! yathä mandaviñeëa buddhi-balena maëòükä nihatäs tathä mayäpi sarve vairiëaù | sädhu cedam ucyate—
vane prajvalito vahnir dahan müläni rakñati |
samülonmülanaà kuryäd väyur yo mådu-çétalaù ||242||
meghavarëa äha—täta ! satyam evaitat | ye mahätmäno bhavanti te mahä-sattvä äpad-gatä api prärabdhaà na tyajanti | uktaà ca yataù—
mahattvam etan mahatäà nayälaìkära-dhäriëäm |
na muïcanti yad ärabdhaà kåcchre’pi vyasanodaye ||243||
tathä ca—
prärabhyate na khalu vighna-bhayena nécaiù
prärabhya vighna-vihatä viramanti madhyäù |
vighnaiù sahasra-guëitair api hanyamänäù
prärabdham uttama-guëä na parityajanti ||244||
tat kåtaà niñkaëöakaà mama räjyaà çatrün niùçeñatäà nayatä tvayä | athavä yuktam etan naya-vedinäm | uktaà ca yataù—
åëa-çeñaà cägni-çeñaà ca çatru-çeñaà tathaiva ca |
vyädhi-çeñaà ca niùçeñaà kåtvä präjïo na sédati ||245||
so'bravét—deva ! bhägyavän tvam eväsi, yasyärabdhaà sarvam eva saàsiddhyati | tan na kevalaà çauryaà kåtyaà sädhayati, kintu prajïayä yat kriyate tad eva vijayäya bhavati | uktaà ca—
çastrair hatä na hi hatä ripavo bhavanti
prajïä-hatäs tu ripavaù suhatä bhavanti |
çastaà nihanti puruñasya çaréram ekaà
prajïä kulaà ca vibhavaç ca yaçaç ca hanti ||246||
tad evaà prajïä-puruñakäräbhyäà yuktasyäyatnena kärya-siddhayaù sambhavanti | uktaà ca—
prasarati matiù käryärambhe dåòhébhavati småtiù
svayam upanayann arthän mantro na gacchati viplavam |
sphurati saphalas tarkaç cittaà samunnatim açnute
bhavati ca ratiù çläghye kåtye narasya bhaviñyataù ||247||
tathä ca naya-tyäga-çaurya-sampanne puruñe räjyam iti | uktaà ca—
tyägini çüre viduñi ca saàsarga-rucir jano guëé bhavati |
guëavati dhanaà dhanäc chréù çrématy äjïä tato räjyam ||248||
meghavarëa äha—nünaà sadyaù-phaläni néti-çästräëi yat tvayänukåtyenänupraviçyäri-mardanaù saparijano niùçeñitaù |
sthirajévy äha—
tékñëopäya-präpti-gamyo’pi yo’rthas
tasyäpy ädau saàçrayaù sädhu yuktaù |
uttuìgägraù sära-bhüto vanänäà
mänyäbhyarcya cchidyate pädapendraù ||249||
athavä svämin ! kià tenäbhihitena ? yad anantara-jäle kriyä-rahitam asukha-sädhyaà vä bhavati | sädhu cedam ucyate—
aniçcitair adhyavasäya-bhérubhir
yatheñöa-saàläpa-rati-prayojanaiù |
phale visaàvädam upägatä giraù
prayänti loke parihäsa-vastutäm ||250||
na ca laghuñv api kartavyeñu dhémadbhir anädaraù kartavyaù | yataù—
çakñyämi kartum idam alpam ayatna-sädhyam
anädaraù ka iti kåtyam upekñamäëäù |
kecit pramatta-manasaù paritäpa-duùkham
äpat-prasaìga-sulabhaà puruñä prayänti ||251||
tad adya jitärer mad-vibhor yathä-pürvaà nidrä-läbho bhaviñyati | ucyate caitat—
niùsarpe baddha-sarpe vä bhavane suñyate sukham |
sadä dåñöa-bhujaìge tu nidrä duùkhena labhyate ||252||
tathä ca—
vistérëa-vyavasäya-sädhya-mahatäà snigdhopayuktäçiñäà
käryäëäà naya-sähasonnati-matäm icchäpad-ärohiëäm |
mänotseka-paräkrama-vyasaninaù päraà na yävad-gatäù
sämarñe hådaye'vakäça-viñayä tävat kathaà nirvåtiù ||253||
tad avasita-käryärambhasya viçrämyatéva me hådayam | tad idam adhunä nihata-kaëöakaà räjyaà prajä-pälana-tatparo bhütvä putra-pauträdi-krameëäcala-cchaträsana-çréù ciraà bhuìkñva | api ca—
prajä na raïjayed yas tu räjä rakñädibhir guëaiù |
ajägala-stanasyeva tasya räjyaà nirarthakam ||254||
guëeñu rägo vyasaneñv anädaro
ratiù subhåtyeñu ca yasya bhüpateù |
ciraà sa bhuìkte cala-cämaräàçukäà
sitätapaträbharaëäà nåpa-çriyam ||255||
na ca tvayä präpta-räjyo'ham iti matvä çré-madenätmä vyasayitavyaù | yat käraëam—calä hi räjïo vibhütayaù vaàçärohaëavad räjya-lakñmé-durärohä, kñaëa-vinipäta-ratä, prayatna-çatair api dhäryamäëä durdharä, praçastärädhitäpy ante vipralambhiné, vänara-jätir iva vidrutäneka-cittä, padma-patram iväghaöita-saàçleñä, pavana-gatir iväticapalä, anärya-saìgatir ivästhirä, äçéviña iva durupacärä, sandhyäbhra-lekheva muhürta-rägä, jala-budbudävaléva svabhäva-bhaìgurä, çaréra-prakåtir iva kåtaghnä, svapna-labdha-dravya-räçir iva kñaëa-dåñöa-nañöä | api ca—
yadaiva räjye kriyate'bhiñekas
tadaiva buddhir vyasaneñu yojyä |
ghaöä hi räjïäm abhiñeka-käle
sahämbhasaiväpadam udgiranti ||256||
na ca kaçcid anadhigamanéyo nämästy äpadäm | uktaà ca—
rämasya vrajanaà vane nivasanaà päëòoù sutänäà vane
våñëénäà nidhanaà nalasya nåpate räjyät paribhraàçanam |
näöyäcäryakam arjunasya patanaà saïcintya laìkeçvare
sarve käla-vaçäj jano'tra sahate kaù kaà pariträyate ||257||
kva sa daçarathaù svarge bhütvä mahendra-suhåd gataù
kva sa jalanidher veläà baddhvä nåpaù sagaras tathä |
kva sa karataläj jäto vainyaù kva sürya-tanur manuù
nanu balavatä kälenaite prabodhya nimélitäù ||258||
mändhätä kva gatas triloka-vijayé räjä kva satyavrataù
devänäà nåpatir gataù kva nahuñaù sac-chästravän keçavaù |
manyante sarathäù sa-kuïjara-varäù çakräsanädhyäsinaù
kälenaiva mahätmanä tv anukåtäù kälena nirväsitäù ||259||
api ca—
sa ca nåpatis te saciväs täù pramadäs täni känana-vanäni |
sa ca te ca täç ca täni ca kåtänta-dåñöäni nañöäni ||260||
evaà matta-kari-karëa-caïcaläà räjya-lakñmém aväpya nyäyaika-niñöho bhütvopabhuìkñva |
iti çré-viñëu-çarma-viracite païcatantre käkolükéyaà näma
tåtéyaà tantraà samäptam
||3||
iv.
caturtha-tantram
atha labdha-praëäçam
athedam ärabhate labdha-praëäçaà näma caturthaà tantram | yasyäyam ädimaù çlokaù—
samutpanneñu käryeñu buddhir yasya na héyate |
sa eva durgaà tarati jalastho vänaro yathä ||1||
tad yathänuçrüyate—
prastävanä-kathä
vänara-makara-våttäntaù
asti kasmiàçcit samudropakaëöhe mahän jambü-pädapaù sadä-phalaù | tatra ca raktamukho näma vänaraù prativasati sma | tatra ca tasya taror adhaù kadäcit karälamukho näma makaraù samudra-salilän niñkramya sukomala-bälukä-sanäthe téropänte nyaviçata | tataç ca raktamukhena sa proktaù—bhoù ! bhavän samabhyägato’tithiù | tad bhakñayatu mayä dattäny amåta-tulyäni jambü-phaläni | uktaà ca—
priyo vä yadi vä dveñyo mürkho vä yadi paëòitaù |
vaiçvadeväntam äpannaù so’tithiù svarga-saìkramaù ||2||
na påcchec caraëaà gotraà na ca vidyäà kulaà na ca |
atithià vaiçvadevänte çräddhe ca manur abravét ||3||
düra-märga-çrama-çräntaà vaiçvadeväntam ägatam |
atithià püjayed yas tu sa yäti paramäà gatim ||4||
apüjito’tithir yasya gåhäd yäti viniùçvasan |
gacchanti pitaras tasya vimukhäù saha daivataiù ||5||
evam uktvä tasmai jambü-phaläni dadau | so’pi täni bhakñayitvä tena saha ciraà goñöhé-sukham anubhüya bhüyo’pi sva-bhavanam agät | evaà nityam eva tau vänara-makarau jambü-cchäyä-sthitau vividha-çästra-goñöhyä kälaà nayantau sukhena tiñöhataù | so’pi makaro bhakñita-çeñäëi jambü-phaläni gåhaà gatvä sva-patnyai prayacchati | athänyatame divase tayä sa påñöaù—nätha ! kvaivaàvidhäny amåta-phaläni präpnoñi ?
sa äha—bhadre ! mamästi parama-suhåd raktamukho näma vänaraù | sa préti-pürvakam imäni phaläni prayacchati |
atha tayäbhihitam—yaù sarvadaivämåta-präyäëédåçäni phaläni bhakñayati, tasya hådayam amåta-mayaà bhaviñyati | tad yadi bhäryayä te prayojanaà, tatas tasya hådayaà mahyaà prayaccha | yena tad bhakñayitvä jarä-maraëa-rahitä tvayä saha bhogän bhunajmi |
sa äha—bhadre ! mä maivaà vada | yataù sa pratipanno’smäkaà bhrätä | aparaà phala-dätä | tato vyäpädayituà na çakyate | tat tyajainaà mithägrahaëam | uktaà ca—
ekaà prasüyate mätä dvitéyaà väk prasüyate |
väg-jätam adhikaà procuù sodaryäd api bändhavät ||6||
atha makary äha—tvayä kadäcid api mama vacanaà nänyathä kåtam | tan nünaà sä vänaré bhaviñyati, yatas tasyä anurägataù sakalam api dinaà tatra gamayasi | tat tvaà jïäto mayä samyak | yataù—
sählädaà vacanaà prayacchati na me no väïchitaà kiïcana
präyaù procchvasiñi drutaà hutavaha-jvälä samaà rätriñu |
kaëöhäçleña-parigrahe çithilatä yan nädaräc cumbase
tat te dhürta hådi sthitä priyatamä käcin mameväparä ||7||
so’pi patnyäù pädopasaìgrahaà kåtväìkopari nidhäya tasyäù kopa-koöim äpannäyäù sudénam uväca—
mayi te päda-patite kiìkaratvam upägate |
tvaà präëa-vallabhe kasmät kopane kopam eñyasi ||8||
säpi tad-vacanam äkarëyäçru-pluta-mukhé tam uväca—
särdhaà manoratha-çatais tava dhürta käntä
saiva sthitä manasi kåtrima-bhäva-ramyä |
asmäkam asti na kathaïcid ihävakäçaà
tasmät kåtaà caraëa-päta-viòambanäbhiù ||9||
aparaà sä yadi tava vallabhä na bhavati, tat kià mayä bhaëito’pi täà na vyäpädayasi | atha yadi sa vänaras tat kas tena saha tava snehaù ? tat kià bahunä ? yadi tasya hådayaà na bhakñayämi, tan mayä präyopaveçanaà kåtaà viddhi |
evaà tasyäs tan niçcayaà jïätvä cintä-vyäkulita-hådayaù sa proväca—athavä sädhv idam ucyate—
vajra-lepasya mürkhasya näréëäà karkaöasya ca |
eko grahas tu ménänäà nélé-madya-payos tathä ||10||
tat kià karomi ? kathaà sa me vadhyo bhavati | iti vicintya vänara-pärçvam agamat | vänaro’pi ciräd äyäntaà taà sodvegam avalokya proväca—bho mitra ! kim adya cira-veläyäà samäyäto’si ? kasmät sählädaà nälapasi ? na subhäñitäni paöhasi |
sa äha—mitra ! ahaà tava bhrätå-jäyayä niñöhuratarair väkyair abhihitaù—bhoù kåtaghna ! mä me tvaà svamukhaà darçaya, yatas tvaà pratidinaà mitram upajévasi | na ca tasya punaù pratyupakäraà gåha-darçana-mätreëäpi karoñi | tat te präyaçcittam api nästi | uktaà ca—
brahmaghne ca suräpe ca caure bhagna-vrate çaöhe |
niñkåtir vihitä sadbhiù kåtaghne nästi niñkåtiù ||11||
tat tvaà mama devaraà gåhétvädya pratyupakärärthaà gåham änaya | no cet tvayä saha me para-loke darçanam iti | tad ahaà tayaivaà proktas tava sakäçam ägataù | tad adya tayä saha tvad-arthe kalahäyato mameyaté velä vilagnä | tad ägaccha me gåham | tava bhrätå-patné racita-catuñkä praguëita-vastra-maëi-mäëikyädy-ucitäbharaëä dvära-deça-baddha-vandana-mälä sotkaëöhä tiñöhati | markaöa äha—bho mitra ! yuktam abhihitaà mad-bhrätå-patnyä | uktaà ca—
varjayet kaulikäkäraà mitraà präjïataro naraù |
ätmanaù sammukhaà nityaà ya äkarñati lolupaù ||12||
tathä ca—
dadäti pratigåhëäti guhyam äkhyäti påcchati |
bhuìkte bhojayate caiva ñaò-vidhaà préti-lakñaëam ||13||
paraà vayaà vanacaräù yuñmadéyaà ca jalänte gåham | tat kathaà çakyate tatra gantum | tasmät täm api me bhrätå-patném atränaya yena praëamya tasyä äçérvädaà gåhëämi |
sa äha—bho mitra ! asti samudräntare suramye pulina-pradeçe’smad-gåham ‘ tan mama påñöham ärüdhaù sukhenäkåta-bhayo gaccha |
so’pi tac chrutvä sänandam äha—bhadra ! yady evaà tat kià vilambyate | tvaryatäm | eño’haà tava påñöhäm ärüòhaù |
tathänuñöhite’gädhe jaladhau gacchantaà marakam älokya bhaya-trasta-manä vänaraù proväca—bhrätaù ! çanaiù çanair gamyatäm | jala-kallolaiù plävyate me çaréram |
tad äkarëya makaraç cintayämäsa—asäv agädhaà jalaà präpto me vaçaù saïjätaù | mat-påñöha-gatas tila-mätram api calituà na çaknoti | tasmät kathayämy asya nijäbhipräyam, yenäbhéñöa-devatä-smaraëaà karoti | äha ca—mitra, tvaà mayä vadhäya samänéto bhäryä-väkyena viçväsya | tat smaryatäm abhéñöa-devatä |
sa äha—bhrätaù ! kià mayä tasyäs taväpi cäpakåtaà yena me vadhopäyaç cintitaù ?
makara äha—bhoù ! tasyäs tävat tava hådayasyämåtamaya-phala-rasäsvädana-måñöasya bhakñaëe dohadaù saïjätaù | tenaitad anuñöhitam |
pratyutpanna-matir vänara äha—bhadra ! yady evaà tat kià tvayä mama tatraiva na vyähåtam ? yena sva-hådayaà jambü-koöare sadaiva mayä suguptaà kåtam | tad bhrätå-patnyä arpayämi | tvayähaà çünya-hådayo’tra kasmäd änétaù ?
tad äkarëya makaraù sänandam äha—bhadra ! yady evaà tad arpaya me hådayam | yena sä duñöa-patné tad bhakñayitvänaçanäd utthiñöhati | ahaà tväà tam eva jambü-pädapaà präpayämi | evam uktvä nivartya jambü-talam agät | vänaro’pi katham api jalpita-vividha-devatopacära-püjas téram äsäditavän | tataç ca dérghatara-caìkramaëena tam eva jambü-pädapam ärüòhaç cintayämäsa—aho ! labdhäs tävat präëäù | athavä sädhv idam ucyate—
na viçvased aviçvaste viçvaste’pi na viçvaset |
viçväsäd bhayam utpannaà müläny api nikåntati ||14||
tan mamaitad adya punar janma-dinam iva saïjätam |
iti cintayamänaà makara äha—bho mitra ! arpaya tad dhådayaà yathä te bhrätå-patné bhakñayitvänaçanäd uttiñöhati |
atha vihasya nirbhartsayan vänaras tam äha—dhig dhiì mürkha viçväsa-ghätaka ! kià kasyacid dhådaya-dvayaà bhavati ? tad äçu gamyatäà jambü-våkñasyädhastän na bhüyo’pi tvayäträgantavyam | uktaà ca yataù—
sakåd duñöaà ca yo mitraà punaù sandhätum icchati |
sa måtyum upagåhëäti garbham açvataré yathä ||15||
tac chrutvä makaraù saàvilakñaà cintitavän—aho ! mayätimüòhena kim asya sva-cittäbhipräyo niveditaù | tad yady asau punar api kathaïcid viçväsaà gacchati, tad bhüyo’pi viçväsayämi | äha ca—mitra ! häsyena mayä te’bhipräyo labdhaù | tasyä na kiïcit tava hådayena prayojanam | tad ägaccha präghuëika-nyäyenäsmad-gåham |
vänara äha—bho duñöa ! gamyatäm | adhunä näham ägamiñyämi | uktaà ca—
bubhukñitaù kià na karoti päpaà
kñéëä janä niñkaruëä bhavanti |
äkhyähi bhadre priya-darçanasya
na gaìgadattaù punar eti küpam ||16||
makara äha—katham etat ?
sa äha—
kathä 1
gaìgadatta-priyadarçana-kathä
kasmiàçcit küpe gaìgadatto näma maëòüka-räjaù prativasati sma | sa kadäcid däyädair udvejito’raghaööa-ghaöém äruhya niñkräntaù | atha tena cintitam—yat kathaà tesäà däyädänäà mayä pratyapakäraù kartavyaù | uktaà ca—
äpadi yenäpakåtaà yena ca hasitaà daçäsu viñamäsu |
apakåtya tayor ubhayoù punar api jätaà naraà manye ||17||
evaà cintayan bile praviçantaà kåñëasarpam apaçyat | taà dåñövä bhüyo’py acintayat—yad enaà tatra küpe nétvä sakala-däyädänäm ucchedaà karomi | uktaà ca—
çatrubhir yojayec chatruà balinä balavattaram |
sva-käryäya yato na syät käcit péòätra tat-kñaye ||18||
tathä ca—
çatrum unmülayet präjïas tékñëaà tékñëena çatruëä |
vyathä-karaà sukhärthäya kaëöakenaiva kaëöakam ||19||
evaà sa vibhävya bila-dväraà gatvä tam ähütavän—ehy ehi priya-darçana ! ehi !
tac chrutvä sarpaç cintayämäsa—ya evaà mäm ähvayati | svajätéyo na bhavati | yato naiñä sarpa-väëé | anyena kenäpi saha mama martya-loke sandhänaà nästi | tad atraiva durge sthitas tävad vedmi ko'yaà bhaviñyati | uktaà ca—
yasya na jäyate çélaà na kulaà na ca saàçrayaù |
na tena saìgatià kuryäd ity uväca båhaspatiù ||20||
kadäcitko'pi mantravädy auñadha-caturo vä mäm ähüya bandhane kñipati | athavä kaçcit puruño vairam äçritya kasyacid bhakñaëärthe mäm ähvayati | äha ca—bhoù ! ko bhavän ?
sa äha—ahaà gaìgadatto näma maëòükädhipatis tvat-sakäçe maitry-artham abhyägataù |
tac chrutvä sarpa äha—bho ! açraddheyam etat yat-tåëänäà vahninä saha saìgamaù | uktaà ca—
yo yasya jäyate vadhyaù sa svapne'pi kathaïcana |
na tat-samépam abhyeti tat kim evaà prajalpasi ||21||
gaìgadatta äha—bhoù ! satyam etat | svabhäva-vairé tvam asmäkam | paraà para-paribhavät präpto'haà te sakäçam | uktaà ca—
sarva-näçe ca saïjäte präëänäm api saàçaye |
api çatruà praëamyäpi rakñet präëändhanäni ca ||22||
sarpa äha—kathaya kasmät te paribhavaù |
sa äha—däyädebhyaù |
so'py äha—kva te äçrayo väpyäà küpe taòäge hrade vä | tat kathaya sväçrayam |
tenoktam—päñäëa-caya-nibaddhe küpe |
sarpa äha—aho apadä vayam | taträsti tatra me praveçaù | praviñöasya ca sthänaà nästi | yatra sthitas tava däyädän vyäpädayämi | tad gamyatäm | uktaà ca—
yac chakyaà grasituà yasya grastaà pariëamec ca yat |
hitaà ca pariëäme yat tad ädyaà bhütim icchatä ||23||
gaìgadatta äha—bhoù ! samägaccha tvam | ahaà sukhopäyena tatra tava praveçaà kärayiñyämi | tathä tasya madhye jalopänte ramyataraà koöaram asti | tatra sthitas tvaà lélayä däyädän vyäpädayiñyasi |
tac chrutvä sarpo vyacintayat—ahaà tävat pariëata-vayäù | kadäcit kathaïcin müñakam ekaà präpnomi | tat sukhävaho jévanopäyo'yam anena kuläìgäreëa darçitaù | tad gatvä tän maëòükän bhakñayämi iti | athavä sädhv idam ucyate—
yo hi präëa-parikñéëaù sahäya-parivarjitaù |
sa hi sarva-sukhopäyäà våttim äracayed budhaù ||24||
evaà vicintya tam äha—bho gaìgadatta ! yady evaà tad-agre bhava | yena tatra gacchävaù |
gaìgadatta äha—bhoù priyadarçana ! ahaà tväà sukhopäyena tatra neñyämi, sthänaà ca darçayiñyämi ta eva bhakñaëéyäù iti |
sarpa äha—sämprataà tvaà me mitraà jätam | tan na bhetavyam | tava vacanena bhakñaëyäs te däyädäù |
evam uktvä bilän niñkramya tam äliìgya ca tenaiva saha prasthitaù | atha küpam äsädyära-ghaööa-ghaöikä-märgeëa sarpas tenätmanä svälayaà nétaù |
gaìgadatta äha—bhadra ! kutaù tvayä mitra-kåtyam | tat sämpratam anenaiva ghaöikä-yantra-märgeëa gamyatäm iti |
sarpa äha—bho gaìgadatta ! na samyag abhihitaà tvayä | katham ahaà tatra gacchämi ? madéya-bila-durgam anyena ruddhaà bhaviñyati | tasmäd atra-sthasya me maëòükam ekaikaà sva-vargéyaà prayaccha | no cet sarvän api bhakñayiñyämi iti |
tac chrutvä gaìgadatto vyäkula-manä vyäcintayat—aho kim etan mayä kåtaà sarpam änayatä | tad yadi niñedhayiñyämi tat sarvän api bhakñayiñyati | athavä yuktam ucyate—
yo'mitraà kurute mitraà véryäbhyadhikam ätmanaù |
sa karoti na sandehaù svayaà hi viña-bhakñaëam ||25||
tat prayacchämy asyaikaikaà pratidinaà suhådam | uktaà ca—
sarvasva-haraëe yuktaà çatruà buddhi-yutä naräù |
toñayanty alpa-dänena bäòavaà sägaro yathä ||26||
tathä ca—
yo durbalo'ëün api yäcyamäno
baléyasä yacchati naiva sämnä |
prayacchate naiva ca darçyamänaà
khäréà sa cürëasya punar dadäti ||27||
tathä ca—
sarva-näçe samutpanne ardhaà tyajati paëòitaù |
ardhena kurute käryaà sarva-näço hi dustaraù ||28||
na svalpasya kåte bhüri näçayen matimän naraù |
etad eva hi päëòityaà yat svalpäd bhüri-rakñaëam ||29||
evaà niçcintya nityam ekaikam ädiçati | so'pi taà bhakñayitvä tasya parokñe'nyän api bhakñayati | athavä sädhv idam ucyate—
yathä hi malinair vastrair yatra tatropaviçyate |
evaà calita-vittas tu vitta-çeñaà na rakñati ||30||
athänya-dine tenäparän maëòükän bhakñayitvä gaìgadatta-suto yamunädatto bhakñitaù | taà bhakñitaà matvä gaìgadattas tära-svareëa dhig dhik praläpa-paraù kathaïcid api na viraräma | tataù sva-patnyäbhihitaù—
kià krandasi duräkranda sva-pakña-kñaya-käraka |
sva-pakñasya kñaye jäte ko nas trätä bhaviñyati ||31||
tad adyäpi vicintyatäm ätmano niñkramaëam asya vadhopäyaç ca | atha gacchatä kälena sakalam api kavalitaà maëòüka-kulam | kevalam eko gaìgadattas tiñöhati | tataù priyadarçanena bhaëitam—bhoù gaìgadatta ! bubhukñito'ham | niùçeñitäù sarve maëòükäù | tad déyatäà me kiïcid bhojanaà yato'haà tvayätränétaù |
sa äha—bho mitra ! na tvayätra viñaye mayävasthitena käpi cintä käryä | tad yadi mäà preñayati tato'nya-küpa-sthän api maëòükän viçväsyätränayämi |
sa äha—mama tävat tvam abhakñyo bhrätå-sthäne | tad yady evaà karoñi tat sämprataà pitå-sthäne bhavasi | tad evaà kriyatäm iti |
so'pi tad äkarëyära-ghaööa-ghaöikäm äçritya vividha-devatopakalpita-püjopayäcitas tat-küpäd viniñkräntaù | priyadarçano'pi tad-äkäìkñayä tatrasthaù pratékñamäëas tiñöhati | atha ciräd anägate gaìgadatte priyadarçano'nya-koöara-niväsinéà godhäm uväca—bhadre ! kriyatäà stokaà sähäyyam | yataç cira-paricitas te gaìgadattaù | tad gatvä tat-sakäçaà kutracij jaläçaye'nviñya mama sandeçaà kathaya | yenägamyatäm ekäkinäpi bhavatä drutataraà yady anye maëòükä nägacchanti | ahaà tvayä vinä nätra vastuà çaknomi | tathä yady ahaà tava viruddham äcarämi tat sukåtam antare mayä vidhåtam |
godhäpi tad-vacanäd gaìgadattaà drutataram anviñyäha—bhadra gaìgadatta ! sa tava suhåt-priyadarçanas tava märgaà samékñamäëas tiñöhati | tac chéghram ägamyatäm iti |
aparaà ca tena tava virüpa-karaëe sukåtam antare dhåtam | tan-niùçaìena manasä samägamyatäm | tad äkarëya gaìgadatta äha—
bubhukñitaù kià na karoti päpaà
kñéëä narä niñkaruëä bhavanti |
äkhyähi bhadre priya-darçanasya
na gaìgadattaù punar eti küpam ||32||
evam uktvä sa täà visarjayämäsa |
--o)0(o--
tad bho duñöa-jalacara ! aham api gaìgadatta iva tvad-gåhe na kathaïcid api yäsyämi |
tac chrutvä makara äha—bho mitra ! athaväträham anaçanät präëa-tyägaà tavopari kariñyämi |
vänara äha—müòha ! kim ahaà lambakarëo mürkhaù ? dåñöväpäyo'pi svayam eva tatra gatvätmänaà vyäpädayämi |
ägataç ca gataç caiva gatvä yaù punar ägataù |
akarëa-hådayo mürkhas tatraiva nidhanaà gataù ||33||
makara äha—bhadra ! sa ko lambha-karëaù | kathaà dåñöäpäyo'pi måtaù ? tan me nivedyatäm |
vänara äha—
kathä 2
karäla-kesara-kathä
kasmiàçcid vanoddeçe karäla-kesaro näma siàhaù prativasati sma | tasya ca dhüsarako näma çågälaù sadaivänuyäyé paricärako'sti | atha kadäcit tasya hastinä saha yudhyamänasya çarére gurutaräù prahäräù saïjätäù | yaiù padam ekam api calituà na çaknoti | tasyäcalanäc ca dhüsarakaù kñutkñäma-kaëöho daurbalyaà gataù | anyasminn ahani tam avocat—svämin ! bubhukñaya péòito'ham | padät padam api calituà na çaknomi | tat kathaà te çuçrüñäà karomi ?
siàha äha—bhoù ! gaccha anveñaya kiïcit sattvam | yenemäm avasthäà gato'pi vyäpädayämi |
tad äkarëya çågälo'nveñayan kaïcit samépa-vartinaà grämam äsäditavän | tatra lambakarëo näma gardabhas taòägopänte pravirala-dürväìkurän kåcchräd äsvädayan dåñöaù | tataç ca samépa-vartinä bhütvä tenäbhihitaù—mäma ! namaskäro'yaà madéyaù sambhävyatäm | ciräd dåñöo'si | tat kathaya kim evaà durbalatäà gataù |
sa äha—bho bhaginé-putra ! kià kathayämi | rajako'tinirdayätibhäreëa mäà péòayati | ghäsa-muñöim api na prayacchati | kevalaà dürväìkurän dhüi-miçritän bhakñayämi | tat kuto me çarére puñöiù ?
çågäla äha—mäma ! yady evaà tad asti marakata-sadåça-çañpa-präyo nadé-sanätho ramaëéyataraù pradeçaù | taträgatya mayä saha subhäñita-goñöhé-sukham anubhavaàs tiñöha |
lambakarëa äha—bho bhaginé-suta ! yuktam uktaà bhavatä | paraà vayaà grämyäù paçavo'raëya-cäriëäà vadhyäù | tat kià tena bhavya-pradeçena |
çågäla äha— mäma ! maivaà vada | mad-bhuja-païjara-parirakñitaù sa deçaù | taträsti na kaçcid aparasya tatra praveçaù | paramam anenaiva doñeëa rajaka-kadarthitäs tatra tisro räsabhyo'näthäù santi | täç ca puñöim äpannä yauvanotkaöä idaà mäm ücuù—yadi tvam asmäkaà satyo mätulas tadä kaàcid grämäntaraà gatväsmad-yogyaà kaçcit patim änaya | tad-arthe tväm ahaà tatra nayämi |
atha çågäla-vacanäni çrutvä käma-péòitäìgas tam avocat—bhadra ! yady evaà tad-agre bhava yenägacchämi | athavä sädhv idam ucyate—
nämåtaà na viñaà kiïcid ekäà muktvä nitambiném |
yasyäù saìgena jévyeta mriyate ca viyogataù ||34||
tathä ca—
yäsäà nämnäpi kämaù syät saìgamaà darçanaà vinä |
täsäà dåk-saìgamaà präpya yan na dravati kautukam ||35||
tatränuñöhite çågälena saha siàhäntikam ägataù | siàho'pi vyathäkulitas taà dåñövä yävat samuttiñöhati tävad räsabhaù paläyitum ärabdhavän | atha tasya paläyamänasya siàhena tala-prahäro dattaù | sa ca manda-bhägyasya vyavasäya iva vyarthatäà gataù | aträntare çågälaù kopäviñöas tam uväca—bhoù ! kim evaàvidhaù prahäras te | yad gardabho'pi tava purato baläd gacchati | tat kathaà gajena saha yuddhaà kariñyasi ? tad dåñöaà te balam |
atha savilakña-smitaà siàha äha—bhoù ! kim ahaà karomi | mayä na kramaù sajjékåta äsét | anyathä gajo'pi mat-kramäkräntä na gacchati |
çågäla äha—adyäpy eka-väraà taväntike tam äneñyämi | paraà tvayä sajjékåta-krameëa sthätavyam |
siàha äha—bhadra ! yo mäà pratyakñaà dåñövä gataù sa punaù katham aträgamiñyati ? tad anyat kim api sattvam anviñyatäm |
çågäla äha—kià tavänena vyäpäreëa ? tvaà kevalaà sajjita-kramas tiñöha |
tathänuñöhite çågälo’pi yävad räsabha-märgeëa gacchati, tävat tatraiva sthäne caran dåñöaù | atha çågälaà dåñövä räsabhaù präha—bho bhaginé-suta ! çobhana-sthäne tvayähaà nétaù | dräì måtyu-vaçaà gataù | tat kathaya kià tat sattvaà yasyätiraudra-vajra-sadåça-kara-prahäräd ahaà muktaù |
tac chrutvä prahasan çågäla äha—bhadra ! räsabhé tväm äyäntaà dåñövä sänurägam äliìgituà samutthitä | tvaà ca kätaratvän nañöaù | sä punar na çaktä tväà vinä sthätum | tayä tu naçatas te’valambanärthaà hastaù kñiptaù | nänya-käraëena | tad ägaccha | sä tvat-kåte präyopaveçanopaviñöä tiñöhati | etad vadati—yal lambakarëo yadi me bhartä na bhavati tad aham agnau jalaà vä praviçämi | punas tasya viyogaà soòhuà na çaknomi iti | tat prasädaà kåtvä taträgamyatäm | no cet tava stré-hatyä bhaviñyati | aparaà bhagavän käma-kopaà tavopari kariñyati | uktaà ca—
stré-mudräà makaradhvajasya jayinéà sarvärdha-sampat-karéà
te müòhäù pravihäya yänti kudhiyo mithyä-phalänveñiëaù |
te tenaiva nihatya nirdayataraà nagnékåtä muëòitäù
kecid rakta-paöékåtäç ca jaöiläù käpälikäç cäpare ||36||
athäsau tad-vacanaà çraddheyatayä çrutvä bhüyo'pi tena saha prasthitaù | athavä sädhv idam ucyate—
jänann api naro daivät prakaroti vigarhitam |
karma kià kasyacil loke garhitaà rocate katham ||37||
aträntare sajjita-krameëa siàhena sa lambakarëo vyäpäditaù | tatas taà hatvä çågälaà rakñakaà nirüpya svayaà snänärthaà nadyäà gataù | çågälenäpi laulyotsukyät tasya karëa-hådayaà bhakñitam | aträntare siàho yävat snätvä kåte devärcanaù pratarpita-pitå-gaëaù
samäyäti tävat karëa-hådaya-rahito räsabhas tiñöhati | taà dåñövä kopa-parétätmä siàhaù çågälam äha—päpa ! kim idam anucitaà karma samäcaritam ? yat karëa-hådaya-bhakñaëenäyam ucchiñöatäà nétaù |
çågälaù sa-vinayam äha—svämin ! mä maivaà vada | yat karëa-hådaya-rahito’yaà räsabha äsét, tenehägatya tväm avalokya bhüyo’py ägataù |
atha tvad-vacanaà çraddheyaà matvä siàhas tenaiva saàvibhajya niùçaìkita-manäs taà bhakñitavän |
--o)0(o--
ato’haà bravémi—ägataç ca gataç caiva iti | tan mürkha ! kapaöaà kåtaà tvayä | paraà yudhiñöhireëeva satya-vacanena vinäçitam | athavä sädhv idam ucyate—
svärtham utsåjya yo dambhé satyaà brüte sumanda-dhéù |
sa svärthäd bhraçyate nünaà yudhiñöhira iväparaù ||38||
makara äha—katham etat ?
sa äha—
kathä 3
yudhiñöhiräkhya-kumbhakära-kathä
kasmiàçcit adhiñöhäne kumbhakäraù prativasati sma | sa kadäcit pramädäd ardha-magna-kharpara-tékñëägrasyopari mahatä vegena dhävan patitaù | tataù kharpara-koöyä päöita-lalä¸oo rudhira-plävita-tanuù kåcchräd utthäya sväçrayaà gataù | tataç cäpathya-sevanät sa prahäras tasya karälatäà gataù kåcchreëa nérogatäà nétaù |
atha kadäcid durbhikña-péòite deçe ca kumbhakäraù kñutkñäma-kaëöhaù kaiçcid räja-sevakaiù saha deçäntaraà gatvä kasyäpi räjïaù sevako babhüva | so’pi räjä tasya laläöe vikarälaà prahära-kñataà dåñövä cintayämäsa, yad—véraù puruñaù kaçcid ayam | nünaà tena laläöa-paööe sammukha-prahäraù |
atas taà samänädibhiù sarveñäà räja-puträëäà madhye viçeña-prasädena paçyati sma | te’pi räja-puträs tasya taà prasädätirekaà paçyantaà paramerñyä-dharmaà vahanto räja-bhayän na kiïcid ücuù |
athänyasminn ahani tasya bhüpater véra-sambhävanäyäà kriyamäëäyäà vigrahe samupasthite prakalpyamäneñu gajeñu saànahyamäneñu väjiñu yodheñu | praguëékriyamäëeñu tena bhübhujä sa kumbhakäraù prastävänugataà påñöo nirjane—bho räja-putra ! kià te näma ? kä ca jätiù ? kasmin saìgräme prahäro’yaà te laläöe lagnaù ?
sa äha—deva ! näyaà çastra-prahäraù | yudhiñöhiräbhidhaù kulälo’haà prakåtyä | mad-gehe’neka-kharparäëy äsan | atha kadäcin madya-pänaà kåtvä nirgataù pradhävan kharparopari patitaù | tasya prahära-vikäro’yaà me laläöe evaà vikarälatäà gataù |
tad äkarëya räjä sa-vréòam äha—aho vaïcito’haà räjäputränukäriëänena kulälena | tad déyatäà dräg etasya candrärdhaù |
tathänuñöhite kumbhakära äha—mä maivaà kuru | paçya me raëe hasta-läghavam |
räjä präha—sarva-guëa-sampanno bhavän | tathäpi gamyatäm | uktaà ca—
çüdraç ca kåta-vighnaç ca darçanéyo’si putraka |
yasmin kule tvam utpanno gajas tatra na hanyate ||39||
kuläla äha—katham etat ?
räjä kathayati—
kathä 4
siàha-dampaté-kathä
kasmiàçcid uddeçe siàha-dampaté prativasataù sma | atha siàhé putra-dvayam ajéjanat | siàho’pi nityam eva mågän vyäpädya siàhyai dadäti | athänyasmin ahani tena kim api näsäditam | yena bhramato’pi tasya ravir astaà gataù | atha tena sva-gåham ägacchatä çågäla-çiçuù präptaù | sa ca bälako’yam ity avadhärya yatnena daàñörämadhya-gataà kåtvä siàhyä jévantam eva samarpitavän | tataù siàhyäbhihitam—bhoù känta ! tvayänétaà kiïcid asmäkaà bhojanam ?
siàha äha—priye ! mayädyainaà çågäla-çiçuà parityajya na kiïcit sattvam äsäditam | sa ca mayä bälo’yam iti matvä na vyäpädito viçeñät svajätéyaç ca | uktaà ca—
stré-vipraliìgi-bäleñu prahartavyaà na karhicit |
präëa-tyäge’pi saïjäte viçvasteñu viçeñataù ||40||
idänéà tvam enaà bhakñayitvä pathyaà kuru | prabhäte’nyat kiïcid upärjayiñyämi | sä präha—bhoù känta ! tvayä bälako’yam iti vicintya na hataù | tat katham enam ahaà svodarärthe vinäçayämi | uktaà ca—
akåtyaà naiva kartavyaà präëa-tyäge’py upasthite |
na ca kåtyaà parityäjyam eña dharmaù sanätanaù ||41||
tasmän mamäyaà tåtéyaù putro bhaviñyati | ity evam uktvä tam api svastana-kñéreëa paräà puñöim anayat | evaà te trayo’pi çiçavaù parasparam ajïäta-jäti-viçeñä ekäcära-vihärä bälya-samayaà nirvähayanti | atha kadäcit tatra vane bhramann araëya-gajaù samäyätaù | taà
dåñövä tau siàha-sutau dväv api kupitänanau taà prati pracalitau yävat tävat tena çågäla-sutenäbhihitam—aho ! gajo’yaà yuñmat-kula-çatruù | tan na gantavyam etasyäbhimukham |
evam uktvä gåhaà pradhävitaù | täv api jyeñöha-bändhava-bhaìgän nirutsähatäà gatau | athavä sädhv idam ucyate—
ekenäpi sudhéreëa sotsähena raëaà prati |
sotsähaà jäyate sainyaà bhagne bhaìgam aväpnuyät ||42||
tathä ca—
ata eva väïchanti bhüpä yodhän mahäbalän |
çürän vérän kåtotsähän varjayanti ca kätarän ||43||
atha tau dväv api gåhaà präpya pitror agrato jyeñöha-bhrätå-ceñöitam ücatuù—yathä gajaà dåñövä dürato’pi nañöaù |
so’pi tad äkarëya kopäviñöa-manäù prasphuritädhara-pallavas tämralocanas triçikhäà bhrukuöià kåtvä tau nirbhartsayan paruñatara-vacanäny uväca—tataù siàhyai känte nétvä prabodhito’sau—vatsa ! maivaà kadäcij jalpa | bhavadéya-laghu-bhrätaräv etau |
athäsau prabhüta-kopäviñöas täm uväca—kim aham etäbhyäà çauryeëa rüpeëa vidyäbhyäsena kauçalena vä hénaù ? yena mäm upahasataù | tan mayävaçyam etau vyäpädanéyau |
tad äkarëya siàhé tasya jévitam icchanty antar vihasya präha—tat samyak çåëu | tvaà çågälé-sutaù | kåpayä mayä svastana-kñéreëa puñöià nétaù | tad yävad etau mat-putrau çiçutvät tväà çågälaà na jänétaù, tävad drutataraà gatvä svajätéyänäà madhye bhava | no ced äbhyäà hato måtyu-pathaà sameñyasi | so’pi tad-vacanaà çrutvä bhaya-vyäkula-manäù çanaiù çanair apasåtya sva-jätyä militaù | tasmät tvaà api yävad ete räja-puträs tväà kulälaà najänanti, tävad drutataram apasara | no ced eteñäà sakäçäd viòambanäà präpya mariñyämi | kulälo’pi tad äkarëya satvaraà praëañöaù |
--o)0(o--
ato’haà bravémi—svärtham utsåjya yo dambhé (38) iti |
dhiì mürkha ! yat tvayä striyo’rtha etat-käryam anuñöhätum ärabdham | na hi stréëäà kathaïcid viçväsam upagacchet | uktaà ca—
yad-arthe sva-kulaà tyaktaà jévitärdhaà ca häritam |
sä mäà tyajati niùsnehä kaù stréëäà viçvasen naraù ||44||
makara äha—katham etat ?
vänara äha—
kathä 5
brähmaëa-kathä
asti kasmiàçcid adhiñöhäne ko’pi brähmaëaù | tasya ca bhäryä präëebhyo’py atipriyäsét | so’pi pratidinaà kuöumbena saha kalahaà kurväëä na viçrämyati | so’pi brähmaëaù kalaham asahamäno bhäryä-vätsalyät sva-kuöumbaà parityajya brähmaëyä saha viprakåñöaà deçäntaraà gataù | atha mahäöavé-madhye brähmaëyäbhihitaù—ärya-putra ! tåñëä mäà bädhate | tad udakaà kväpy anveñaya |
athäsau tad-vacanänantaraà yävad-udakaà gåhétvä samägacchati tävat täà måtäm apaçyat | ativallabhatayä viñädaà kurvan yävad vilapati tävad äkäçe väcaà çåëoti | yathä hi—yadi brähmaëa tvaà svakéya-jévitasyärdhaà dadäsi tatas te jévati brähmaëé |
tac chrutvä brähmaëena çucébhüya tisåbhir väcobhiù svajévitärdhaà dattam | väk-samam eva ca brähmaëé jévitä sä | atha tau jalaà pétvä vana-phaläni bhakñayitvä gantum ärabdhau | tataù krameëa kasyacin nagarasya pradeçe puñpa-väöikäà praviçya brähmaëo bhäryäm abhihitavän—bhadre, yävad ahaà bhojanaà gåhétvä samägacchämi tävad atra tvayä sthätavyam |
ity abhidhäya brähmaëo nagara-madhye jagäma | atha tasyäà puñpa-väöikäyäà paìgura ara-ghaööaà khelayan divya-girä gétam udgirati | tac ca çrutvä kusumeñuëärditä brähmaëyä tat-sakäçaà gatväbhihitam—bhadra ! yarhi mäà na kämayase, tan mat-saktä stré-hatyä tava bhaviñyati |
paìgur abravét—kià vyädhi-grastena mayä kariñyasi ?
säbravét—kim anenoktena ? avaçyaà tvayä saha mayä saìgamaù kartavyaù |
tac chrutvä tathä kåtavän | suratänantaraà säbravét—itaù-prabhåti yävaj-jévaà mayätmä bhavate dattaù | iti jïätvä bhavän apy asmäbhiù sahägacchatu |
so’bravét—evam astu |
atha brähmaëo bhojanaà gåhétvä samägatya tayä sahabhoktum ärabdhaù säbravét—eña paìgur bubhukñitaù | tad etasyäpi kiyantam api gräsaà dehi iti |
tathänuñöhite brähmaëyäbhihitaà—brähmaëa, sahäya-hénas tvaà yadä grämäntaraà gacchasi, tadä mama vacana-sahäyo’pi nästi | tad enaà paìguà gåhétvä gacchävaù |
so’bravét—na çaknomy ätmänam apy ätmanäà voòhum | kià punar enaà paìgum ?
säbravét—peöäbhyantara-stham enam ahaà neñyämi |
atha tat-kåtaka-vacana-vyämohita-cittena tena pratipannam | tathänuñöhite’nyasmin dine küpopakaëöhe viçränto brähmaëas tayä ca paìgu-puruñäsaktayä samprerya küpäntaù pätitaù | säpi paìguà gåhétvä kasmiàçcin nagare praviñöä | tatra çulka-caurya-rakñä-nimittaà räja-puruñair itas tato bhramadbhis tan-mastaka-sthä peöé dåñöä baläd äcchidya räjägre nétä | räjä ca yävat täm udghäöayati tävat taà paìguà dadarça | tataù sä brähmaëé viläpaà kurvaté räja-puruñänupadam eva taträgatä | räjïä påñöä—ko våttäntaù ? iti |
säbravét—mamaiña bhartä vyädhi-bädhito däyäda-samühair udvejito mayä sneha-vyäkulita-mänasayä çirasi kåtvä bhavadéya-nagara änétaù |
tac chrutvä räjäbravét—brähmaëi ! tvaà me bhaginé | gräma-dvayaà gåhétvä bhartä saha bhogän bhuïjänä sukhena tiñöha |
atha sa brähmaëo daiva-vaçät kenäpi sädhunä küpäd uttäritaù paribhramaàs tad eva nagaram äyätaù | tayä duñöa-bhäryayä dåñöä räjïe niveditaù—räjan ! ayaà mama bhartur vairé samäyätaù |
räjïäpi vadha ädiñöaù | säbravét—deva, anayä mama saktaà kiïcit gåhétam asti | yadi tvaà dharma-vatsalaù, tad däpaya |
räjäbravét—bhadre ! yat tvayäsya saktaà kiïcit gåhétam asti tat samarpaya |
sä präha—deva, mayä na kiïcid gåhétam |
brähmaëa äha—yan mayä triväcikaà sva-jévitärdhaà dattam, tad dehi |
atha sä räja-bhayät tatraiva triväcikam eva jévitärdham anena dattam iti jalpanté präëair vimuktä | tataù sa-vismayaà räjäbravét—kim etat iti | brähmaëenäpi pürva-våttäntaù sakalo’pi tasmai niveditaù |
--o)0(o--
ato’haà bravémi—yad-arthe sva-kulaà tyaktam (44) iti |
vänaraù punar äha—sädhu cedam upäkhyänakaà çrüyate—
na kià dadyän na kià kuryät strébhir abhyarthito naraù |
anaçvä yatra hreñante çiraù parvaëi muëòitam ||45||
makara äha—katham etat ?
vänaraù kathayati—
kathä 6
atiprakhyäta-bala-pauruño’neka-narendra-mukuöa-maréci-jäla-jaöilé-kåta-päda-péöhaù çarac-chaçäìka-kiraëa-nirmala-yaçäù samudra-paryantäyäù påthivyä bhartä nando näma räjä | yasya sarva-çästrädhigata-samasta-tattvaù sacivo vararucir näma | tasya ca praëaya-kalahena jäyä kupitä | sä cätéva vallabhäneka-prakäraà paritoñyamäëäpi na prasédati | bravéti ca bhartä—bhadre ! yena prakäreëa tuñyati taà vada | niçcitaà karomi |
tataù kathaïcit tayoktaà—yadi çiro muëòayitvä mama pädayor nipatasi, tadä prasädäbhimukhé bhavämi |
tathänuñöhite prasannäsét | atha nandasya bhäryäpi tathaiva ruñöä prasädyamänäpi na tuñyati | tenoktam—bhadre ! tvayä vinä muhürtam api na jévämi | pädayoù patitvä tväà prasädayämi |
säbravét—yadi khalénaà mukhe prakñityähaà tava påñöhe samäruhya tväà dhävayämi | dhävitas tu yady açvavad dhreñase, tadä prasannä bhavämi |
räjïäpi tathaivänuñöhitam | atha prabhäta-samaye sabhäyäm upaviñöasya räjïaù samépe vararucir äyätaù | taà ca dåñövä räjä papraccha—bho vararuce ! kià parvaëi muëòitaà çiras tvayä ?
so’bravét—na kià dadyät (45) ity ädi | tad bho duñöa makara ! tvam api nanda-vararuci-vat stré-vaçyaù | tato bhadra ägatena tvayä mäà prati vadhopäya-prayäsaù prärabdhaù | paraà sva-väg-doñeëaiva prakaöébhütaù | athavä sädhv idam ucyate—
ätmano mukha-doñeëa badhyante çuka-särikäù |
bakäs tatra na badhyante maunaà sarvärtha-sädhanam ||46||
tathä ca—
suguptaà rakñyamäëo’pi darçayan däruëaà vapuù |
vyäghra-carma-praticchanno väk-kåte räsabho hataù ||47||
makara äha—katham etat ?
vänaraù kathayati—
kathä 8
çuddhapaöa-näma-rajaka-kathä
kasmiàçcid adhiñöhäne çuddhapaöo näma rajakaù prativasati sma | tasya ca gardabha eko’sti | so’pi ghäsäbhäväd atidurbalatäà gataù | atha tena rajakenäöavyäà paribhramatä måta-vyäghro dåñöaù | cintitaà ca—aho ! çobhanam äpatitam | anena vyäghra-carmaëä praticchädya
räsabhaà rätrau yava-kñetreñütsrakñyämi | yena vyäghraà matvä samépa-vartinaù kñetra-pälä enaà na niñkäsayiñyanti |
tathänuñöhite räsabho yathecchayä yava-bhakñaëaà karoti | pratyüñe bhüyo’pi rajakaù sväçrayaà nayati | evaà gacchatä kälena sa räsabhaù pévara-tanur jätaù | kåcchräd bandhana-sthänam api néyate | athänyasminn ahani sa madhoddhato düräd räsabhé-çabdam açåëot | tac-chravaëa-mätreëaiva svayaà çabdayitum ärabdhaù |
atha te kñetra-pälä räsabho’yaà vyäghra-carma-praticchanna iti jïätvä laguòa-çara-päñäëa-prahärais taà vyäpäditavantaù |
--o)0(o--
ato’haà bravémi—suguptaà rakñyamäëo’pi (47) iti | tat kià çyämalakavad atyapamäna-sahanäd ardha-candra-dänena yäsyasi |
makara äha—katham etat ?
vänara äha—
kathä 9
mahädhana-éçvara-näma-bhäëòapati-kathä
asty atra dharä-péöhe vikaëöakaà näma puram | tatra mahä-dhana éçvaro näma bhäëòa-patiù | tasya catväro jämätåkä avanté-péöhät präghürëikä vikaëöaka-pure samäyätäù | te ca yena mahatä gauraveëäbhyarcitä bhojänäcchädanädibhiù | evaà teñäà tatra vasatäà mäsa-ñaökaà saïjätam | tata éçvareëa svabhäryoktä yad ete jämätaraù parama-gauraveëävarjitäù svämi gåhäëi na gacchanti, tat kià kathyate ? vinäpamänaà na yäsyanti | tad adya bhojana-veläyäà päda-prakñälanärthaà jalaà na deyaà yenäpamänaà jïätvä parityajya gacchantéti |
tathänuñöhite gargaù päda-prakñälanäpamänät, somo laghv-äsana-dänät, dattaù kadaçanato yätaù | evaà te trayo’pi parityajya gatäù | caturthaù çyämalako yävan na yäti tävad ardha-candra-pradänena niñkäsitaù |
--o)0(o--
ato’haà bravémi—
gargo hi päda-çaucäl laghv-äsana-dänato gataù somaù |
dattaù kadaçana-bhojyäc chyämalakaç cärdha-candreëa ||48||
tat kim ahaà rathakäravan mürkho yataù svayam api dåñövä te vikära-paçcäd viçvasimi | uktaà ca—
pratyakñe’pi kåte päpe mürkhaù sämnä praçämyati |
rathakäraù svakäà bhäryäà sajäräà çirasävahat ||49||
makara äha—katham etat ?
vänaraù kathayati—
kathä 10
rathakära-kathä
kasmiàçcid adhiñöhäne kaçcid rathakäraù prativasati sma | tasya bhäryä puàçaléti janäpaväda-saàyuktä | so’pi tasyäù parékñärthaà vyacintayat—kathaà mayäsyäù parékñaëaà kartavyam | na caitad yujyate kartuà, yataù—
nadénäà ca kulänäà ca munénäà ca mahätmanäm |
parékñä na prakartavyä stréëäà duçcaritasya ca ||49||
vasor véryotpannäm abhajata munir matsya-tanayäà
tathä jäto vyäso çata-guëa-niväsaù kim aparam |
svayaà vedän vyasyan çamita-kuru-vaàça-prasavitä
sa eväbhüc chrémän ahaha viñamä karma-gatayaù ||50||
kulänäm iti päëòavänäm api mahätmanäà notpattir adhigantavyä yataù te kñetrajä iti | stré-duçcaritaà sandhukñyamäëam aneka-doñän prakaöayati stréëäm iti | tathä ca—
yadi syät pävakaù çétaù proñëo vä çaça-läïchanaù |
stréëäà tadä satétvaà syäd yadi syäd durjano hitaù ||51||
yathäpi çuddhäm açuddhäà väpi jänämi loka-vacanät | uktaà ca—
yan na vedeñu çästreñu na dåñöaà na ca saàçrutam |
tat sarvaà vetti loko’yaà yat syäd brahmäëòa-madhyagam ||52||
evaà sampradhärya täm avocata—priye, ahaà prätar grämäntaraà yäsyämi tatra dinäni katicil lagiñyanti | tat tvayä kiïcit pätheyaà mama yogyaà käryam |
säpi tad äkarëya harñita-cittautsukyena sarva-käryäëi santyajya siddham annaà ghåta-çarkarä-präyam akarot | athavä sädhv idam ucyate—
durdivase ghana-timire duùkha-cäräsu nagara-véthéñu |
patyau videça-yäte parama-sukhaà jaghana-capaläyäù ||53||
athäsau pratyüñe utthäya sva-gåhän nirgataù | säpi taà prasthitaà vijïäya prahasita-vadanäìga-satkäraà kurväëä kathaïcit taà divasam atyavähayat | tataç ca pürva-paricitaà viöa-gåhaà gatvä tam abhyarthoktavaté yad—grämäntaraà gataù sa durätmä me patiù | tad adya tvayäsmad-gåhe prasupte jane samägantavyam |
tathänuñöhite sa rathakäro'py araëye dinam ativähya pradoñe sva-gåham apara-dväreëa praviñöaù çayyä-tale nibhåto bhütvä sthitaù | aträntare sa devadattaù çayana ägatyopaviñöaù | taà dåñövä rathakäro roñäviñöa-citto vyacintayat—kim enam utthäya vinäçayämy athavä dväv apy etau suptau helayä hanmi | paraà paçyämi tävac ceñöitam asyäù çåëomi cänena sahäläpän | aträntare sä gåha-dväraà nibhåtaà pidhäya çayana-talam ärüòhä | tasyäs tac-chayanam ärohantyä rathakära-çarére pädo lagnaù | tato vyacintayat—nünam etena durätmanä rathakäreëa mat-parékñärthaà bhävyam | tat-stré-carita-vijïänaà kim api karomi | evaà tasyäç cintayantyäù sa devadattaù sparçotsukyo babhüva | tataç ca tayäkåtäüjali-puöayäbhihitaà—bho mahänubhava ! na me gätraà tvayä sprañöavyam, yato'haà pativratä mahä-saté ca | no cec chäpaà dattvä tväà bhasmasät kariñyämi |
sa äha—yady evaà tarhi kim arthaà tvayähütaù ?
sä präha—bhoù ! çåëuñvaikägra-manäù | aham adya pratyüñe devatä-darçanärthaà caëòikäyatanaà gatä | taträkasmät khe väëé saïjätä—putri, kià karomi | bhaktäsi me tvam | paraà ñaëmäsäbhyantare vidhi-niyogäd vidhavä bhaviñyasi | tato mayäbhihitaà—bhagavati ! yayä tvam äpadaà vetsi tathä tat-partékäram api jänäsi | tad asti kaçcid upäyo yena me patiù çata-saàvatsara-jévé bhavati | tatas tayäbhihitaà—vatse, sann api nästi yatas taväyattaù sa pratékäraù | tac chrutvä mayäbhihitaà—devi ! yan mat-präëair bhavati tad ädeçaya yena karomi | tato devyäbhihitaà—yady adya dine para-puruñeëa sahaikasmiï chayane samäruhyäliìganaà karoñi, tadä tava bhartå-sakto'pamåtyus tasya saïcarita, tvad-bhartä punar varña-çataà jévati | tena mayä tvam abhyarthitaù | tayo yat kiïcit kartum anäs tat kuruñva, nahi devatä-vacanam anyathä bhaviñyatéti niçcayaù | tato'ntarhäsa-vikäsa-mukhaù sa tad-ucitam äcacära |
so'pi rathakäro mürkhas tasyäs tad-vacanam äkarëya pulakäìkita-tanuù çayyä-talän niñkramya täm uväca—sädhu pativrate ! sädhu kula-nandini ! sädhu ! ahaà durjana-vacana-çaìkita-hådayas tvat-parékñärthaà grämäntara-vyäjaà kåtvätra nibhåtaà khaövä-tale lénaù sthitaù | tad ehi, äliìgaya mäm | tvaà sva-bhartå-bhaktänäà mukhyä näréëäà, yad evaà brahma-vrataà para-saìge'pi pälitavaté | mad-äyur-våddhi-kåte'pamåtyu-vinäçärthaà ca tvam evaà kåtavaté | täm evam uktvä sa-sneham äliìgitavän | sva-skandhe täm äropya tam api devadattam uväca—bhoù mahänubhäva ! mat-puëyais tvam ihägataù | tvat-prasädät präptäm adya mayä varña-çata-pramäëam äyuù | tatas tvam api mäà samäliìgaya skandhaà me samäroha | iti jalpann anicchantam api devadattaà baläd äliìgya skandhe samäropitavän | tataç ca türya-dhvani-cchandena nåtyan sakala-gåha-dväreñu babhräma |
--o)0(o--
ato'haà bravémi—pratyakñe’pi kåte päpe (49) | tan müòha ! dåñöa-vikäras tvam, tat kathaà tatra gåhaà gacchämi | athavä yan mäà tvaà viçväsayasi tat te doño nästi, yat édåçé svabhäva-
duñöä yuñmaj-jätir yä çiñöa-saìgäd api saumyatvaà na yäti | athavä svabhävo'yaà duñöänäm | uktaà ca—
sadbhiù sambodhyamäno'pi durätmä päpa-pauruñaù |
ghåñyamäëa iväìgäro nirmalatvaà na gacchati ||54||
tan mürkha ! stré-lubdha ! stré-jita ! anye'pi ye tvad-vidhä bhavanti te sva-käryaà vibhavaà mitraà ca parityajanti tat-kåte | uktaà ca—
yä mamodvijate nityaà sädya mäm avagühate |
priya-käraka bhadraà te yan mamästi harasva tat ||55||
makara äha—katham etat ?
vänaro’bravét—
kathä 11
kämätura-kathä
asti kasmiàçcid adhiñöhäne kämäturo näma mahädhano våddha-vaëik | tena måta-bhäryeëa kämopahata-cetasä käcin nirdhana-vaëik-sutä prabhütaà vittaà dattvodvähitä | atha sä duùkhäbhibhütä taà våddha-vaëijaà drañöum api na çaçäka | athavä sädhv idam ucyate—
çvetaà padaà çirasi yat tu çiroruhäëäà
sthänaà paraà paribhavasya tad eva puàsäm |
äropitästhi-çakalaà parihåtya yänti
cäëòäla-küpam iva dürataraà taruëyaù ||56||
tathä ca—
gätraà saìkucitaà gati-vigalitä dantäç ca näçaà gatäh
dåñöir bhrämyati rüpam eva hrasate vaktraà ca läläyate |
väkyaà naiva karoti bändhava-janaù patné na çuçrüñate
hä kañöaà jarayäbhibhüta-puruñaù putrair avajïäyate ||57||
atha kadäcit sä tena sahaika-çayane paräì-mukhé yävat tiñöhati tävat tasya gåhe cauraù praviñöaù | säpi taà cauram avalokya bhaya-vyäkulä våddham api patià gäòhaà samäliliìga | so'pi vismayät pulakäìkita-sarva-gätraç cintayämäsa—aho ! kim eñä mäm adyävagühate | aho citram etat ! tataç ca yävan nipuëatayävalokayati tävat cauraù praviñöaù koëaika-deçe tiñöhati | punar apy acintayat—nünam eñä caurasya bhayän mäm äliìgati | taj jïätvä cauram äha—yä mamodvijate nityaà sädya (55) iti | bhüyo'pi nirgacchantam avädét—bho cora ! nityam eva tvayä räträv ägantavyaà madéyo'yaà vibhavas tvadéya iti |
--o)0(o--
ato'haà bravémi—yä mamodvijate ity ädi | kià bahunä, tena ca stré-lubdhena svaà sarvaà caurasya samarpitam | tvayäpi tathänuñöhitam |
athaiva tena saha vadato makarasya jalacareëaikenägatyäbhihitam—bho makara ! tvadéyä bhäryänaçanopaviñöä tvayi cirayati praëayäbhibhaväd vipannä | evaà tad-vajra-päta-sadåça-vacanam äkarëyätévra-vyäkulita-hådayaù pralapitam evaà cakära—aho kim idaà saïjätaà me manda-bhägasya | uktaà ca—
na gåhaà gåham ity ähur gåhiëé gåham ucyate |
gåhaà tu gåhiëé-hénaà käntärän nätiricyate ||58||
anyac ca—
våkña-müle'pi dayitä yatra tiñöhati tad gåham |
präsädo'pi tayä héno'raëya-sadåçaù småtaù ||59||
mätä yasya gåhe nästi bhäryä ca priya-vädiné |
araëyaà tena gantavyaà yathäraëyaà tathä gåham ||60||
tan mitra ! kñamyatäm | mayä te'parädhaù kåtaù | sampraty ahaà tu stré-viyogäd vaiçvänara-praveçaà kariñyämi | tan müòha ! änande'pi jäte tvaà viñädaà gataù | tädåg-bhäryäyäà måtäyäm utsavaù kartuà yujyate | uktaà ca yataù—
yä bhäryä duñöa-cariträ satataà kalaha-priyä |
bhäryä-rüpeëa sä jïeyä vidagdhair däruëä jarä ||61||
tasmät sarva-prayatnena nämäpi parivarjayet |
stréëäm iha hi sarväsäà ya icchet sukham ätmanaù ||62||
yad-antas tan na jihväyäà yaj jihväyäà na tad-bahiù |
yad-bahis tan na kurvanti vicitra-caritäù striyaù ||63||
ke näma na vinaçyanti mithyä-jïänän nitambiném |
ramyäà te upasarpanti dépäbhäà çalabhä yathä ||64||
antar-viña-mayä hy etä bahiç caiva manoramäù |
guïjä-phala-samäkärä yoñitaù kena nirmitäù ||65||
täòitä api daëòena çastrair api vikhaëòitäù |
na vaçaà yoñito yänti na dänair na ca saàstavaiù ||66||
ästäà tävat kim anyena daurätmyeneha yoñitäm |
vidhåtaà svodareëäpi ghnanti putram api svakam ||67||
rükñäyäà sneha-sad-bhävaà kaöhoräyäà sumärdavam |
nérasäyäà rasaà bälo bälikäyäà vikalpayet ||68||
makara äha—bho mitra ! astv etat | paraà kià karomi ? mamänartha-dvayam etat saïjätam | ekas tävad gåha-bhaìgaù | aparas tvad-vidhena mitreëa saha citta-viçleñaù | athavä bhavaty evaà daiva-yogät | uktaà ca yataù—
yädåçaà mama päëòityaà tädåçaà dviguëaà tava |
näbhüj järo na bhartä ca kià nirékñasi nagnike ||69||
vänara äha—katham etat ?
makaro’bravét—
kathä 12
hälika-dampaté-kathä
kasmiàçcid adhiñöhäne hälika-dampaté prativasataù sma | sä ca hälika-bhäryä patyur våddha-bhävät sadaivänya-cittä na kathaïcid gåhe sthairyam älambate | kevalaà para-puruñän anveñamäëä paribhramati | atha kenacit para-vittäpahärakeëa dhürtena sä lakñitä vijane proktä ca—subhage ! måta-bhäryo’ham | tvad-darçanena smara-péòitaç ca | tad déyatäà me rati-dakñiëä |
tatas tayäbhihitam—bhoù subhaga ! yady evaà tad asti me patyuù prabhütaà dhanam | sa ca våddhatvät pracalitum apy asamarthaù | tatas tad-dhanam ädäyäham ägacchämi | yena tvayä sahänyatra gatvä yathecchayä rati-sukham anubhaviñyämi |
so’bravét—rocate mahyam apy etat | tat pratyüñe’tra sthäne çéghram eva samägantavyam, yena çubhataraà kiïcin nagaraà gatvä tvayä saha jéva-lokaù saphalékriyate |
säpi tatheti pratijïäya prahasita-vadanä sva-gåhaà gatvä rätrau prasupte bhartari sarvaà vittam ädäya pratyüña-samaye tat-kathita-sthänam upädravat | dhürto’pi täm agre vidhäya dakñiëäà diçam äçritya satvara-gatiù prasthitaù |
evaà tayor vrajator yojana-dvaya-mätreëägrataù käcin nadé samupasthitä | täà dåñövä dhürtaç cintayämäsa—kim aham anayä yauvana-pränte vartamänayä kariñyämi | kià ca kadäpy asyäù påñöhataù ko’pi sameñyati | tan me mahän anarthaù syät | tat kevalam asyä vittam ädäya gacchämi |
iti niçcitya täm uväca—priye ! sudustareyaà mahänadä | tad ahaà dravya-mäträà päre dhåtvä samägacchämi | tatas tväm ekäkinéà sva-påñöham äropya sukhenottärayiñyämi |
sä präha—subhaga ! evaà kriyatäm | ity uktväçiñaà vittaà tasmai samarpayämäsa |
atha tenäbhihitaà—bhadre ! paridhänäcchädana-vastram api samarpaya | yena jala-madhye niùçaìkaà vrajasi | tathänuñöhite dhürto vittaà vastra-yugalaà cädäya yathäcintita-viñayaà gataù |
säpi kaëöha-niveçita-hasta-yugalä sodvegä nadé-pulina-deça upaviñöä yävat tiñöhati tävad etasminn antare käcic chågälikä mäàsa-piëòa-gåhéta-vadanä taträjagäma | ägatya ca yävat paçyati, tävan nadé mahän matsyaù salilän niñkramya bahiù sthita äste | evaà ca dåñövä sä mäàsa-piëòaà samutsåjya taà matsyaà pratyupädravat | aträntaraà äkäçäd ävatérthaà ko’pi pratyupädravat | aträntaram äkäçäd avatérya ko’pi gådhras taà mäàsa-piëòam ädäya punaù
kham utpatäta | matsyo’pi çågälikäà dåñövä nadyäà praviveça | sä çågälikäà dåñövä nadyäà praviveça | sä çågälikä vyartha-çramä gådhram avalokayanté tayä nagnikayä sa-smitam abhihitä—
gådhreëäpahåtaà mäàsaà matsyo'pi salilaà gataù |
matsya-mäàsa-paribhrañöe kià nirékñyasi jambuke ||70||
mitraà hy amitratäà yätam aparaà me priyä miträ |
gåham anyena ca vyäptaà kim adyäpi bhaviñyati ||71||
athavä yuktam idam ucyate—
kñate prahärä nipatanty abhékñëam anna-kñaye vardhati jäöharägniù |
äpatsu vairäëi samudbhavanti väme vidhau sarvam idaà naräëäm ||72||
tat kià karomi ? kim anena saha yuddhaà karomi ? kià vä sämnaiva sambodhya gåhän niùsärayämi ? kià vä bhedaà dänaà vä karomi ? athavämum eva vänara-mitraà påcchämi ? uktaà ca—
yaù påñövä kurute käryaà prañöavyän sva-hitän gurün |
na tasya jäyate vighnaù kasmiàçcid api karmaëi ||73||
evaà sampradhärya bhüyo'pi tam eva jambü-våkñam ärüòhaà kapim apåcchat—bho mitra ! paçya me manda-bhägyatäm | tat samprati gåham api me balavattareëa makareëa ruddham | tad ahaà tväà prañöum abhyägataù | kathaya kià karomi ? sämädénäm upäyänäà madhye kasyätra viñayaù ?
sa äha—bhoù kåtaghna päpa-cärin ! mayä niñiddho'pi kià bhüyo mäm anusarasi | nähaà tava mürkhasyopadeçam api däsyämi |
tac chrutvä makaraù präha—bho mitra ! säparädhasya me pürva-sneham anusmåtya hitopadeçaà dehi |
vänara äha—nähaà te kathayiñyämi | yad bhäryä-väkyena bhavatähaà samudre prakñiptuà nétaù | tad evaà na yuktam | yadyapi bhäryä sarva-lokäd api vallabhä bhavati, tathäpi na miträëi bändhaväç ca bhäryä-väkyena samudre prakñipyante | tan mürkha ! müòhatvena näças tava mayä präg eva nivedita äsét, yataù—
satäà vacanam ädiñöaà madena na karoti yaù |
sa vinäçam aväpnoti ghaëöoñöra iva satvaram ||74||
makara äha—katham etat ?
so’bravét—
kathä 13
ujjvalaka-rathakära-kathä
kasmiàçcid adhiñöhäne ujjvalako näma rathakäraù prativasati sma | sa cätéva däridryopahataç cintitavän—aho ! dhig iyaà daridratäsmad-gåhe | yataù sarvo’pi janaù sva-karmaëaiva ratas tiñöhati | asmadéyaù punar vyäpäro näträdhiñöhäne’rhati | yataù sarva-lokänäà cirantanäç caturbhümikä gåhäù santi | mama ca nätra | tat kià madéyena rathakäratvena prayojanam ? iti cintayitvä deçän niñkräntaù |
yävat kiïcid vanaà gacchati tävad gahvaräkära-vana-gahana-madhye süryästam anaveläyäà sva-yüthäd bhrañöäà prasava-vedanayä péòyamänäm uñörém apaçyat | sa ca däseraka-yuktäm uñöréà gåhétvä sva-sthänäbhimukhaù prasthitaù | gåham äsädya rajjuà gåhétvä täm uñörikäà babandha | tataç ca tékñëaà paraçum ädäya tasyäù pallavänayanärthaà parvataika-deçe gataù | tatra ca nütanäni komaläni bahüni pallaväni cchittvä çirasi samäropya tasyägre nicikñepa | tayä ca täni çanaiù çanair bhakñitäni | paçcät pallava-bhakñaëa-prabhäväd aharniçaà pévara-tanur uñöré saïjätä | so’pi däserako mahän uñöraù saïjätaù | tataù sa nityam eva dugdhaà gåhétvä sva-kuöumbaà paripälayati |
atha rathakäreëa vallabhatväd däseraka-gréväyäà mahaté ghaëöä pratibaddhä | paçcäd rathakäro vyacintayat—aho ! kim anyair duñkåta-karmabhiù | yävan mamaitasmäd evoñöräparipälanäd asya kuöumbasya bhavyaà saïjätam | tat kim anyena vyäpäreëa ?
evaà vicintya gåham ägatya priyäm äha—bhadre ! samécéno’yaà vyäpäraù | tava sammatiç cet kuto’pi dhanikät kiïcid dravyam ädäya mayä gurjara-deçe gantavyaà kalabha-grahaëäya | tävat tvayaitau yatnena rakñaëéyau | yävad aham aparäm uñöréà nétvä samägacchämi |
tataç ca gurjara-deçaà gatvoñöréà gåhétvä sva-gåham ägataù | kià bahunä ? tena tathä kåtaà yathä tasya pracurä uñöräù karabhäç ca sammilitäù | tatas tena mahad uñöra-yüthaà kåtvä rakñä-puruño dhåtaù | tasya prativarñaà våttyä karabham ekaà prayacchati | prativarñam anyac cäharniçaà dugdha-pänaà tasya nirüpitam | evaà rathakäro’pi nityam evoñöré-karabha-vyäpäraà kurvan sukhena tiñöhati |
atha te däserakä adhiñöhänopavanähärthaà gacchanti | komala-vallér yathecchayä bhakñayitvä mahati sarasi pänéyaà pétvä säyantana-samaye mandaà mandaà lélayä gåham ägacchanti | sa ca pürva-däserako madätirekät påñöha ägatya milati | tatas taiù kalabhair abhihitam—aho ! manda-matir ayaà däserako yathä yüthäd bhrañöaù påñöhe sthitvä ghaëöäà vädayann ägacchati | yadi kasyäpi duñöa-sattvasya mukhe patiñyati, tan nünaà måtyum aväpsyati |
atha tasya tad-vanaà gähamänasya kaçcit siàho ghaëöä-ravam äkarëya samäyätaù | yävad avalokayati, tävad uñöré-däserakäëäà yüthaà gacchati | ekas tu punaù påñöhe kréòäà kurvan vallaréç caran yävat tiñöhati, tävad anye däserakäù pänéyaà pétvä sva-gåhe gatäù | so’pi vanän niñkramya yävad diço’valokayati, tävan na kaïcin märgaà paçyati vetti ca | yüthäd bhrañöo mandaà mandaà båhac-chabdaà kurvan yävat kiyad-düraà gacchati, tävat tac-chabdänusäré
siàho’pi kramaà kåtvä nibhåto’yaà vyavasthitaù | tato yävad uñöraù samépam ägataù, tävat siàhena lambhayitvä gréväyäà gåhéto märitaç ca |
--o)0(o--
ato’haà bravémi—satäà vacanam ädiñöam (74) iti |
atha tac chrutvä makaraù präha—
upadeça-pradätèëäà naräëäà hitam icchatäm |
parasminn iha loke ca vyasanaà nopapadyate ||75||
tata sarvathä kåtaghnasyäpi me kuru prasädam upadeça-pradänena | uktaà ca—
upakäriñu yaù sädhuù sädhutve tasya ko guëaù |
apakäriñu yaù sädhuù sa sädhuù sadbhir ucyate ||76||
tad äkarëya vänaraù präha—bhadra ! yady evaà tarhi tatra gatvä tena saha yuddhaà kuru | uktaà ca—
hatas tvaà präpsyasi svargaà jévan gåham atho yaçaù |
yudhyamänasya te bhävi guëa-dvayam anuttamam ||77||
uttamaà praëipätena çüraà bhedena yojayet |
nécam alpa-pradänena sama-çaktià paräkramaiù ||78||
makara äha—katham etat ?
so’bravét—
kathä 14
mahäcaturakäkhya-çågäla-kathä
äsét kasmiàçcid deçe mahä-caturako näma çågälaù | tena kadäcid araëye svayaà måto gajaù samäsäditaù | tasya samantät paribhramati, paraà kaöhinäà tvacaà bhettuà na çaknoti | athäträvasara itaç cetaç ca vicaran kaçcit siàhas tatraiva pradeçe samäyayau |
atha siàhaà samägataà dåñövä sa kñiti-tala-vinyasta-mauli-maëòalaù saàyojita-kara-yugalaù sa-vinayam uväca—svämin ! tvadéyo’haà läguòikaù sthitas tvad-arthe gajam imaà rakñämi | tad enaà bhakñayatu svämé |
taà praëataà dåñövä siàhaù präha—bhoù ! näham anyena hataà sattvaà kadäcid api bhakñayämi | tat tavaiva gajo’yaà mayä prasädékåtaù |
tac chrutvä çågälaù sänandam äha—yuktam idaà svämino nija-bhåtyeñu | uktaà ca yataù—
antyävastho’pi mahän svämi-guëän na jahäti çuddhatayä |
na çveta-bhävam ujjhati çaìkhaù çikhi-bhukta-mukto’pi ||79||
atha siàhe gate kaçcid vyäghraù samäyayau | tam api dåñöväsau vyacintayat—aho ! ekas tävad durätmä praëipätenäpavähitaù | tat katham idäném enam apavähayiñyämi ? nünaà çüro’yam | na khalu bhedaà vinä sädhyo bhaviñyati | uktaà ca yataù—
na yatra çakyate kartuà säma dänam athäpi vä |
bhedas tatra prayoktavyo yataù sa vaça-kärakaù ||80||
kià ca sarva-guëa-sampanno’pi bhedena badhyate | uktaà ca yataù—
antaù-sthenäviruddhena suvåttenäticäruëä |
antar-bhinnena sampräptaà mauktikenäpi bandhanam ||81||
evaà sampradhärya tasyäbhimukho bhütvä garväd unnata-kandharaù sa-sambhramam uväca—mäma ! katham atra bhavän måtyu-mukhe praviñöaù | yenaiña gajaù siàhena vyäpäditaù | sa ca mäm etad rakñaëaà niyujya nadyäà snänärthaà gataù | tena ca gacchatä mama samädiñöam—yadi kaçcid iha vyäghraù samäyäti, tvayä suguptaà mäm ävedanéyam | yena vanam idaà mayä nirvyäghraà kartavyam | yataù pürvaà vyäghreëaikena mayä vyäpädito gajaù çünye bhakñayitvocchiñöatäà nétaù | tad-dinäd ärabhya vyäghrän prati prakupito’smi |
tac chrutvä vyäghraù santrastam äha—bho bhägineya ! dehi me präëa-dakñiëäm | tvayä tasyätra ciräyäyätasyäpi madéyä käpi värtä näkhyeyä | evam abhidhäya satvaraà paläyäïcakre |
atha gate vyäghre tatra kaçcid dvépé samäyätaù | tam api dåñöväsau vyacintayat—dåòha-daàñöro’yaà citrakaù | tad asya pärçväd asya gajasya yathä carma-cchedo bhavati tathä karomi | evaà niçcitya tam apy uväca—bho bhaginé-suta ! kim iti ciräd dåñöo’si | kathaà ca bubhukñita iva lakñyase ? tad atithir asi me | eña gajaù siàhena hatas tiñöhati | ahaà cäsya tad-ädiñöo rakñä-pälaù | paraà tathäpi yävat siàho na samäyäti, tävad asya gajasya mäàsaà bhakñayitvä tåptià kåtvä drutataraà vraja |
sa äha—mäma, tad evaà tan na käryaà me mäàsäçanena, yato jévan naro bhadra-çatäni paçyati | uktaà ca—yac chakyaà grasitaà yasya grastaà pariëamec ca yat (23) ity ädi | tat sarvathä tad eva bhujyate yad eva pariëamati | tad aham ito’payäsyämi |
çågäla äha—bho adhéra ! viçrabdho bhütvä bhakñaya tvam | tasyägamanaà dürato’pi tavähaà nivedayiñyämi | tathänuñöhite dvépinä bhinnäà tvacaà vijïäya jambükenäbhihitam—bho bhaginé-suta ! gamyatäm | eña siàhaù samäyäti |
tac chrutvä citrako düraà praëañöaù | atha yävad asau tad-bheda-kåta-dväreëa kiïcin mäàsaà bhakñayati, tävad atisaìkruddho’paraù çågälaù samäyayau | atha tam ätma-tulya-paräkramaà dåñövä—uttamaà praëipätena çüraà bhedena yojayet (78) iti çlokaà paöhan
tad-abhimukha-kåta-prayäëaù sva-daàñöräbhis taà vidärya diço bhägaà kåtvä svayaà sukhena cira-kälaà hasti-mäàsaà bubhuje |
evaà tvam api taà ripuà sva-jätéyaà yuddhena paribhüya diço-bhägaà kuru | no cet paçcäd baddha-müläd asmät tvam api vinäçam aväpsyasi | uktaà ca yataù—
sambhävyaà goñu sampannaà sambhävyaà brähmaëe tapaù |
sambhävyaà stréñu cäpalyaà sambhävyaà jätito bhayam ||82||
anyac ca—
subhikñäëi viciträëi çithiläù paura-yoñitaù |
eko doño videçasya svajätir yad virudhyate ||83||
makara äha—katham etat ?
vänaro’bravét—
kathä 15
citräìga-näma-särameya-kathä
asti kasmiàçcid adhiñöhäne citräìgo näma särameyaù | tatra ca cira-kälaà durbhikñaà patitam | annäbhävät särameyädayo niñkulatäà gantum ärabdhäù | atha citräìgaù kñutkñäma-kaëöhas tad-bhayäd deçäntaraà gataù | tatra ca kasmiàçcit pure kasyacid gåha-medhino gåhiëyäù prasädena pratidinaà gåhaà praviçya vividhännäni bhakñayan paräà tåptià gacchati | paraà tad-gåhäd bahir niñkränto’nyair madoddhata-särameyaiù sarva-dikñu parivåtya sarväìgaà daàñöräbhir vidäryate | tatas tena vicintitavän—aho ! varaà sva-deço yatra durbhikñe’pi sukhena sthéyate | na ca ko’pi yuddhaà karoti | tad evaà sva-nagaraà vrajämi ity avadhärya sva-sthänaà prati jagäma |
athäsau deçäntarät samäyätaù sarvair api svajanaiù påñöaù—bhoç citräìga ! kathayäsmäkaà deçäntara-värtäm | kédåg deçaù ? kià ceñöitaà lokasya ? ka ähäraù ? kaç ca vyavahäras tatra iti |
sa äha—kià kathyate videçasya svarüpa-viñayaù ? subhikñäëi viciträëi çithiläù paura-yoñitaù (83) iti paöhati |
so’pi makaras tad-upadeçaà çrutvä kåta-maraëa-niçcayo vänaram anujïäpya sväçrayaà gataù | tatra ca tena sva-gåha-praviñöenätatäyinä saha vigrahaà kåtvä dåòha-sattvävañöambhanäc ca taà vyäpädya sväçrayaà ca labdhvä sukhena cira-kälam atiñöhat | sädhv idam ucyate—
akåtvä pauruñaà yä çréù kià tayälasa-bhägyayä |
kuraìgo’pi samaçnäti daiväd upanataà tåëam ||84||
iti çré-viñëu-çarma-viracite païcatantre labdha-praëäçaà näma
caturthaà tantraà samäptam
||4||
v.
païcamaà tantram
aparékñita-kärakam
kñapaëaka-kathä
athedam ärabhyate’parékñita-kärakaà näma païcamaà tantram | tasyäyam ädimaù çlokaù—
kudåñöaà kuparijïätaà kuçrutaà kuparékñitam |
tan nareëa na kartavyaà näpitenätra yat kåtam ||1||
tad yathänuçrüyate—asti däkñiëätye janapade päöaliputraà näma nagaram | tatra maëibhadro näma çreñöhé prativasati sma | tasya ca dharmärtha-käma-mokña-karmäëi kurvato vidhi-vaçäd dhana-kñayaù saïjätaù | tato vibhava-kñayäd apamäna-paramparayä paraà viñädaà gataù | athänyadä rätrau suptiç cintitavän—aho dhig iyaà daridratä | uktaà ca—
çélaà çaucaà kñäntir däkñiëyaà madhuratä kule janma |
na viräjanti hi sarve vitta-vihénasya pusuñasya ||2||
mäno vä darpo vä vijïänaà vibhramaù subuddhir vä |
sarvaà praëaçyati samaà vitta-vihéno yadä puruñaù ||3||
pratidivasaà yäti layaà vasanta-vätähateva çiçira-çréù |
buddhir buddhimatäm api kuöumba-bhara-cintayä satatam ||4||
naçyati vipulamater api buddhiù puruñasya manda-vibhavasya |
ghåta-lavaëa-taila-taëòula-vastrendhana-cintayä satatam ||5||
gaëanam iva nañöa-tärakaà
suñkam iva saraù çmaçänam iva raudram |
priya-darçanam api rükñaà
bhavati gåhaà dhana-vihénasya ||6||
na vibhävyante laghavo vitta-vihénäù puro’pi nivasantaù |
satataà jäta-vinañöäù payasäm iva budbudäù payasi ||7||
sukulaà kuçalaà sujanaà vihäya kula-kuçala-çéla-vikale’pi |
äòhye kalpa-taräv iva nityaà rajyanti jana-nivahäù ||8||
viphalam iha pürva-sukåtaà vidyävanto’pi kula-samudbhütäù |
yasya yadä vibhavaù syät tasya tadä däsatäà yänti ||9||
laghur ayam äha na lokaù kämaà garjantam api patià payasäm |
sarvam alajjäkaram iha yad yat kurvanti paripürëäù ||10||
evaà sampradhärya bhüyo’py acintayat—tad aham anaçanaà kåtvä präëän utsåjämi | kim anena vyartha-jévita-vyasanena ? evaà niçcayaà kåtvä suptaù | atha tasya svapne padmanidhiù kñapaëaka-rüpo darçanaà dattvä proväca—bhoù çreñöhin ! mä tvaà vairägyaà gaccha | ahaà padmanidhis tava pürva-puruñopärjitaù | tad anenaiva rüpeëa prätas tvad-gåham ägamiñyämi | tat tvayähaà laguòa-prahäreëa çirasi täòanéyaù, yena kanaka-mayo bhütväkñayo bhavämi |
atha prätaù prabuddhaù san svapnaà smaraàç cintä-cakram ärüòhas tiñöhati—aho satyo’yaà svapnaù kià vä asatyo bhaviñyati, na jïäyate | athavä nünaà mithyänena bhävyam | yato’ham ahar-niçaà kevalaà vittam eva cintayämi | uktaà ca—
vyädhitena sa-çokena cintä-grastena jantunä |
kämärtenätha mattena dåñöaù svapno nirarthakaù ||11||
etasminn antare tasya bhäryayä kaçcin näpitaù päda-prakñälanäyähütaù aträntare ca yathä-nirdiñöaù kñapaëakaù sahasä prädurbabhüva | atha sa tam älokya prahåñöa-manä yathäsanna-käñöha-daëòena taà çirasy atäòayat | so’pi suvarëa-mayo bhütvä tat-kñaëät bhümau nipatitaù | atha taà sa çreñöhé nibhåtaà sva-gåha-madhye kåtvä näpitaà santoñya proväca—tad etad dhanaà vasträëi ca mayä dattäni gåhäëa | bhadra ! punaù kasyacin näkhyeyo’yaà våttäntaù |
näpito’pi sva-gåhaà gatvä vyacintayat—nünam ete sarve’pi nagnakäù çirasi täòitäù käïcana-mayä bhavanti | tad aham api prätaù prabhütän ähüya laguòaiù çirasi hanmi, yena prabhütaà häöakaà me bhavati | evaà cintayato mahatä kañöena niçäticakräma |
atha prabhäte’bhyutthäya båhal laguòam ekaà praguëékåtya, kñapaëaka-vihäraà gatvä jinendrasya pradakñiëa-trayaà vidhäya, jänubhyäm avanià gatvä vaktra-dvära-nyastottaréyäïcalas tära-svareëemaà çlokam apaöhat—
jayanti te jinä yeñäà kevala-jïäna-çälinäm |
ä janmanaù smarotpattau mänasenoñaräyitam ||12||
anyac ca—
sä jihvä yä jinaà stauti tac-cittaà yaj jine ratam |
tau eva tu karau çläghyau yau tat-püjä-karau karau ||13||
tathä ca—
dhyäna-vyäjam upetya cintayasi käm unmélya cakñuù kñaëaà
paçyänaìga-çaräturaà janam imaà trätäpi no rakñasi |
mithyä-käruëiko’si nirghåëataras tvattaù kuto’nyaù pumän
serñyaà mära-vadhübhir ity abhihito bauddho jinaù pätu vaù ||14||
evaà saàstüya, tataù pradhäna-kñapaëakaëam äsädya kñiti-nihita-jänu-caraëaù—namo’stu vande ity uccärya, labdha-dharma-våddhy-äçérvädaù sukha-mälikänugraha-labdha-vratädeça
uttaréya-nibaddha-granthiù sapraçrayam idam äha—bhagavan adya viharaëa-kriyä samasta-muni-sametenäsmad-gåhe kartavyä |
tac chrutvä näpita äha—bhagavan ! vedmy ahaà yuñmad-dharmam | paraà bhavato bahu-çrävakä ähvayanti | sämprataà punaù pustakäcchädana-yogyäni karpaöäni bahu-mülyäni praguëékåtäni | tathä pustakänäà lekhanärthaà lekhakänäà ca vittaà saïcitam äste tat sarvathä kälocitaà käryam |
tato näpito’pi sva-gåhaà gataù | tatra ca gatvä khadira-mayaà laguòaà sajjékåtya kapäöayugalaà
dväri samädhäya särdha-praharaika-samaye bhüyo’pi vihära-dväram äçritya sarvän
bhakti-yuktän api paricita-çrävakän parityajya prahåñöa-manasas tasya påñöhato yayuù | athavä
sädhv idam ucyate—
ekäké gåha-santyaktaù päëi-pätro digambaraù |
so’pi sambädhyate loke tåñëayä paçya kautukam ||15||
jéryante jéryataù keçä dantä jéryanti jéryataù |
cakñuù çrotre ca jéryete tåñëaikä taruëäyate ||16||
tataù paraà gåha-madhye tän praveçya dväraà nibhåtaà pidhäya, laguòa-prahäraiù çirasy atäòayat | te’pi täòyamänä eke måtäù, anye bhinna-mastakä phütkartum upacakramire | aträntare tam äkrandam äkarëya koöara-kñapälenäbhihitam—bho bhoù kim ayaà kolähalo nagara-madhye ? tad gamyatäm |
te sa sarve tadädeçakäriëas tat-sahitä vegät tad-gåhaà gatä yävat paçyanti tävad rudhira-plävita-dehäù paläyamänä nagnakä dåñöäù påñöäç ca—bhoù kim etat ? te procur yathävasthitaà näpita-våttam |
tair api sa näpito baddho hata-çeñaiù saha dharmädhiñöhänaà nétaù | tair näpitaù påñöaù—bhoù ! kim etat bhavatä kukåtyam anuñöhitam ?
sa äha—kià karomi ? mayä çreñöhi-maëibhadra-gåhe dåñöa evaàvidho vyatikaraù | so’pi sarvaà maëiprabha-våttäntaà yathä-dåñöam akathayat |
tataù çreñöhinam ähüya te bhaëitavantaù—bhoù çreñöhin ! kià tvayä kaçcit kñapaëako vyäpäditaù ?
tataù tenäpi sarvaù kñapaëaka-våttäntas teñäà niveditaù | atha tair abhihitam—aho çülam äropyatäm asau duñöätmä kuparikñitakäré näpitaù | tathänuñöhite tair abhihitam—
kukkuöaà kuparijïätaà kuçrutaà kuparékñitam |
tan nareëa na kartavyaà näpitenätra yat kåtam ||16||
athavä sädhv idam ucyate—
aparékñya na kartavyaà kartavyaà suparékñitam |
paçcäd bhavati santäpo brähmaëé nakulaà yathä ||17||
maëibhadra äha—katham etat ?
te dharmädhikäriëaù procuù—
kathä 1
brähmaëé-nakula-kathä
kasmiàçcid adhiñöhäne devaçarmä näma brähmaëaù prativasati sma | tasya bhäryä prasütä sutam ajanayat | tasminn eva dine nakulé nakulaà prasüya såtä | atha sä suta-vatsalä därakavattam api nakulaà stanya-dänäbhyaìga-mardanädibhiù pupoña, paraà tasya na viçvasiti | apatya-snehasya sarva-snehätiriktatayä satatam evam äçaìkate yat kadäcid eña sva-jäti-doña-vaçäd asya därakasya viruddham äcariñyati iti | uktaà ca—
kuputro’pi bhavet puàsäà hådayänanda-kärakaù |
durvinétaù kurüpo’pi mürkho’pi vyasané khalaù ||18||
evaà ca bhäñate lokaç candanaà kila çétalam |
putra-gätrasya saàsparçaç candanäd atiricyate ||19||
sauhådasya na väïchanti janakasya hitasya ca |
lokäù prapälakasyäpi yathä putrasya bandhanam ||20||
atha sä kadäcic chayyäyäà putraà çäyayitvä jala-kumbham ädäya patim uväca—brähmaëa,
jalärtham ahaà taòäge yäsyämi | tvayä putro’yaà nakuläd rakñaëéyaù |
atha tasyäà gatäyäà, påñöhe brähmaëo’pi çünyaà gåhaà muktvä bhikñärthaà kvacin nirgataù | mätäpi taà rudhira-klinna-mukham älokya çaìkita-cittä nünam anena durätmanä därako bhakñitaù iti niçcintya kopät tasyopari taà jala-kumbhaà cikñepa |
evaà sä nakulaà vyäpädya yävat pralapanté gåhe ägacchati, tävat sutas tathaiva suptas tiñöhati | samépe kåñëa-sarpaà khaëòaçaù kåtam avalokya putra-vadha-çokenätma-çiro vakñaù-sthalaà ca täòitum ärabdhä |
aträntare brähmaëo gåhéta-nirväpaù samäyäto yävat paçyati tävat putra-çoko’bhitaptä brähmaëé pralapati—bho bho lobhätman ! lobhäbhibhütena tvayä na kåtaà mad-vacaù | tad anubhava sämprataà putra-måtyu-duùkha-våkña-phalam | athavä sädhv idam ucyate—
atilobho na kartavyaù kartavyas tu pramäëataù |
atilobhaja-doñeëa jambuko nidhanaà gataù ||21||
brähmaëa äha—kim etat ?
sä präha—
kathä 2
lobhäviñöa-cakra-dhara-kathä
bhäryä sädhu suvaàçajäpi bhajate no yänti miträëi ca
sä buddhir apratihatä vacanaà tad eva |
kasmiàçcid adhiñöhäne catväro brähmaëa-puträù parasparaà mitratäà gatä vasanti sma | te cäpi däridryopahatäù parasparaà mantraà cakruù—aho dhig iyaà daridratä ! uktaà ca—
varaà vanaà vyäghra-gajädi-sevitaà
janena hénaà bahu-kaëöakävåtam |
tåëäni çayyä paridhäna-valkalaù
na bandhu-madhye dhana-héna-jévitam ||22||
tathä ca—
svämé dveñöi susevito’pi sahasä projjhanti sad-bändhaväù
räjante na guëäs tyajanti tanujäù sphärébhavanty äpadaù |
nyäyäropita-vikramäëy api nåëäà yeñäà na hi syäd dhanam ||23||
çüraù surüpaù subhagaç ca vägmé
çasträëi çästräëi vidäàkarotu |
arthaà vinä naiva yaçaç ca mänaà
präpnoti martyo’tra manuñya-loke ||24||
tänéndriyäëy avikaläni tad eva näma
arthoñmaëä virahitaù puruñaù sa eva
bähyaù kñaëena bhavatéti vicitram etat ||25||
tad gacchämaù kutracid arthäya iti sammantrya sva-deçaà puraà ca sva-suhåt-sahitaà gåhaà ca parityajya prasthitäù | athavä sädhv idam ucyate—
satyaà parityajati muïcati bandhu-vargaà
çéghraà vihäya jananém api janma-bhümim |
santyajya gacchati videçam abhéñöa-lokaà
cintäkulékåta-matiù puruño’tra loke ||26||
evaà krameëa gacchanto’vantéà präptäù | tatra sipräjale kåta-snänäù mahä-kälaà praëamya yävan nirgacchanti tävat bhairavänando näma yogé saàmukho babhüva | tatas taà brähmaëocita-vidhinä sambhävya tenaiva saha tasya maöhaà jagmuù | atha tena påñöäù—kuto bhavantaù samäyätäù ? kva yäsyatha ? kià prayojanam ?
tatas tair abhihitam—vayaà siddhi-yätrikäù | tatra yäsyämo yatra dhanäptir måtyur vä bhaviñyatéty eña niçcayaù | uktaà ca—
duñpräpyäëi bahüni ca labhyante väïchitäni draviëäni |
tathä ca—
avasara-tulitäbhir alaà tanubhiù sähasika-puruñäëäm ||27||
patati kadäcin nabhasaù khäte pätälato’pi jalam eti |
daivam acintyaà balavad balavän nanu puruñakäro’pi ||28||
abhimata-siddhir açeñä bhavati hi puruñasya puruñakäreëa |
daivam iti yadapi kathayasi puruña-guëaù so’py adåñöäkhyaù ||29||
bhayam atulaà guru-lokät tåëam iva tulayanti sädhu sähasikäù |
präëän adbhutam etac cärtià caritaà hy udäräëäm ||30||
kleçasyäìgam adattvä sukham eva sukhäni neha labhyante |
madhubhin mathanäyas tair äçliñyati bähubhir lakñmém ||31||
tasya kathaà na calä syät patné viñëor nåsiàhakasyäpi
mäsäàç caturo nidräà yaù sevati jala-gataù satatam ||32||
duradhigamaù para-bhägo yävat puruñeëa sähasaà na kåtam |
jayati tuläm adhirüòho bhäsvän iha jalada-paöaläni ||33||
tat kathyatäm asmäkaà kaçcit dhanopäyo vivara-praveça-çäkiné-sädhana-çmaçäna-sevana-mahä-mäàsa-vikraya-sädhaka-varjita-prabhåténäm ekatama iti | adbhuta-çaktir bhavän çrüyate | vayam apy atisähasikäù | uktaà ca—
mahänta eva mahatäm arthaà sädhayituà kñamäù |
åte samudräd anyaù ko bibharti baòavänalam ||34||
bhairavänando'pi teñäà siddhy-arthaà bahüpäyaà siddha-varti-catuñöayaà kåtvärpayat | äha ca—gamyatäà himälaya-diçi | tatra sampräptänäà yatra vartiù patiñyati, tatra nidhänam asandigdhaà präpyasva | tatra sthänaà khanitvä nidhià gåhétvä vyäghuöyatäm |
tathänuñöhite teñäà gacchatäm ekatamasya hastäd varitr nipapäta | athäsau yävat taà praveçaà khanati tävat tämramayé bhümiù | tatas tenäbhihitam—aho, gåhyatäà svecchayä tämram |
anye procuù—bho müòha ! kim anena kriyate yat prabhütam api däridryaà na näçayati | tad uttiñöha agrato gacchämaù |
so'bravét—yäntu bhavantaù | näham agra yäsyämi | evam abhidhäya tämraà yathecchayä gåhétvä prathamo nivåttaù |
te trayo'pi agre prasthitäù | atha kiïcin-mätraà gatasyägresarasya vartir nipapäta | so'pi yävat khanitum ärabdhas tävad rüpya-mayé kñitiù | tataù praharñitaù präha, yat—bho bho, gåhyatäà yathecchayä rüpyam | nägre gantavyam |
täv ücatuù—bhoù påñöhatas tämramayé bhümiù | agrato rüpya-mayé | tan nünam agre suvarëa-mayé bhaviñyati | kià cänena prabhütenäpi däridrya-näço na bhavati | tad äväm agre yäsyävaù |
evam uktvä dväv apy agre prasthitau | so'pi sva-çaktyä rüpyam ädäya nivåttaù | atha tayor api gacchator ekasyägre vartiù papäta | so'pi prahåñöo yävat khanati, tävat suvarëa-bhümià dåñövä dvitéyaà präha—bho, gåhyatäà svecchayä suvarëam | suvarëäd anyan na kiïcid uttamaà bhaviñyati |
sa präha—müòha ! na kiïcid vetsi | präk tämraà, tato rüpyaà, tataù suvarëam | tan nünam ataù paraà ratnäni bhaviñyanti | yeñäm ekatamenäpi däridrya-näço bhavati | tad uttiñöha, agre gacchävaù | kim anena bhära-bhütenäpi prabhütena ?
sa äha—kiyän kälas tavaivaà sthitasya ?
sa äha—sämprataà ko räjä dharaëé-tale ?
sa äha—gacchatu bhavän | aham atra sthitas tväà pratipälayiñyämi | tathänuñöhite so'pi gacchann ekäké, gréñmärka-pratäpa-santapta-tanuù pipäsäkulitaù siddhi-märga-cyuta itaç cetaç ca babhräma |
atha bhrämyan, sthalopari puruñam ekaà rudhira-plävita-gätraà bhramac-cakra-mastakam apaçyat | tato drutataraà gatvä tam avocat—bhoù ! ko bhavän ? kim evaà cakreëa çirasi tiñöhasi ? tat kathaya me yadi kutracij jalam asti |
evaà tasya pravadatas tac cakraà tat-kñaëät tasya çiraso brähmaëa-mastake caöitam |
sa äha—bhadra, kim etat ?
sa äha—mamäpy evam etac chirasi caöitam ?
sa äha—tat kathaya, kadaitad uttariñyati ? mahaté me vedanä vartate |
sa äha—yadä tvam iva kaçcid adhåta-siddha-vartir evam ägatya, tväm äläpayiñyati tadä tasya mastakaà caöiñyati |
sa äha—véëä-vädana-paöuù vatsa-räjaù |
sa äha—ahaà tävat-käla-saìkhyäà na jänämi | paraà yadä rämo räjäsét tavähaà däridryopahataù siddha-vartim ädäyänena pathä samäyätaù | tato mayänyo naro mastaka-çruta-cakro dåñöaù, påñöaç ca | tataç caitaj jätam |
sa äha—bhadra ! kathaà tadaivaà sthitasya bhojana-jala-präptir äsét ?
sa äha—bhadra ! dhanadena nidhäna-haraëa-bhayät siddhänäm etac-cakra-patana-rüpaà bhayaà darçitam | tena kaçcid api nägacchati | yadi kaçcid äyäti, sa kñut-pipäsä-nidrä-rahito jarä-maraëa-varjitaù kevalam evaà vedanäm anubhavati iti | tad äjïäpaya mäà sva-gåhäya | ity uktvä gataù |
tasmiàç cirayati sa suvarëa-siddhis tasyänveñaëa-paras tat-pada-paìktyä yävat kiïcid vanäntaram ägacchati tävad rudhira-plävita-çaréras tékñëa-cakreëa mastake bhramatä sa-vedanaù kvaëann upaviñöhas tiñöhatéti dadarça | tataù samépavartinä bhüvä sarvärthaà påñöaù—bhadra ! kim etat ?
sa äha—vidhi-niyogaù |
sa äha—kathaà tat ? kathaya käraëam etasya |
so'pi tena påñöaù | sarvaà cakra-våttäntam akathayat |
tac chrutväsau taà vigarhayann idam äha—bhoù ! niñiddhas tvaà mayänekaço na çåëoñi me väkyam | tat kià kriyate ? vidyävän api kuléno'pi vastuto buddhi-rahito'si | athavä sädhv idam ucyate—
buddhi-héno vinaçyanti yathä te siàha-kärakäù ||35||
varaà buddhir na sä vidyä vidyäyä buddhir uttamä |
cakradhara äha—katham etat ?
suvarëasiddhir äha—
kathä 3
siàha-käraka-mürkha-brähmaëa-kathä
kasmiàçcid adhiñöhäne catväro brähmaëa-puträh paraà mitra-bhävam upagatä vasanti sma | teñäà trayaù çästra-päraìgatäù parantu buddhi-rahitäù | ekas tu buddhimän kevalaà çästra-paräìmukhaù | atha taiù kadäcin mitrair mantritam—ko guëo vidyäyäù, yena deçäntaraà gatvä, bhüpatén paritoñyärthopärjanaà na kriyate | tat pürva-deçaà gacchävaù |
tathänuñöhite kiïcin märgaà gatvä teñäà jyeñöhataraù präha—aho ! asmäkam ekaç caturtho müòhaù | kevalaà buddhimän | na ca räja-pratigraho buddhyä labhyate, vidyäà vinä | tan näsmai svopärjitaà däsyämaù | tad gacchatu gåham |
tato dvitéyenäbhihitam—bhoù subuddhe ! gaccha tvaà sva-gåhaà, yatas te vidyä nästi |
tatas tåtéyenäbhihitam—aho, na yujyate evaà kartum | yato vayaà bälyät prabhåty ekatra kréòitäù | tad ägacchatu mahänubhävo'smad-upärjita-vittasya sama-bhägé bhaviñyatéti | uktaà ca—
kià tayä kriyate lakñmyä yä vadhür iva kevalä |
yä na veçyeva sämänyä pathikair upabhujyate ||36||
tathä ca—
ayaà nijaù paro veti gaëanä laghu-cetasäm |
udära-caritänäà tu vasudhaiva kuöumbakam ||37||
tad ägacchatv eño'péti |
tathänuñöhite tair märgäçritair aöavyäà måta-siàhasyästhéni dåñöäni | tataç caikenäbhihitaà—aho ! adya vidyä-pratyayaù kriyate | kiïcid etat sattvaà måtaà tiñöhati | tad vidyä-prabhäveëa jévana-sahitaà kurmaù | aham asthi-saïcayaà karomi |
tataç ca tenautsukyäd asthi-saïcayaù kåtaù | dvitéyena carma-mäàsa-rudhiraà saàyojitam | tåtéyo'pi yävaj jévanaà saïcärayati, tävat subuddhinä niñiddhaù—bhoù tiñöhatu bhavän | eña siàho niñpädyate | yady enaà sajévaà kariñyasi tataù sarvän api vyäpädayiñyati |
sarve te häsyatäà yänti yathä te mürkha-paëòitäù ||38||
so'bravét—
mürkha-paëòita-kathä
iti tenäbhihitaù sa äha—dhiì mürkha ! nähaà vidyäyä viphalatäà karomi |
tatas tenäbhihitaà—tarhi pratékñasva kñaëaà yävad ahaà våkñam ärohämi |
tathänuñöhite, yävat sajévaù kåtas tävat te trayo'pi siàhenotthäya vyäpäditäù | sa ca punar våkñäd avatérya gåhaà gataù | ato'haà bravémi—varaà buddhir na sä vidyä iti |
—o)0(o—
ataù param uktaà sa suvarëasiddhinä—
api çästreñu kuçalä lokäcära-vivarjitäù |
cakradhara äha—katham etat ?
kathä 4
kasmiàçcid adhiñöhäne catväro brähmaëäù parasparaà mitratvam äpannä vasanti sma | bäla-bhäve teñäà matir ajäyata—bhoù veçäntaraà gatvä vidyäyä upärjanaà kriyate |
ath:anyasmin divase te brähmaëäù parasparaà niçcayaà kåtvä vidyopärjanärthaà känyakubje gatäù | tatra ca vidyä-maöhe gatvä paöhanti | evaà dvädaçäbdäni yävad ekacittatayä paöhitvä, vidyä-kuçaläs te sarve saïjätäù |
tatas taiç caturbhir militvoktam—vayaà sarva-vidyä-päraìgatäù | tad-upädhyäyam utkaläpayitvä sva-deçaà gacchämaù | tathaivänuñöhéyatäm ity uktvä brähmaëäù upädhyäyam ukaläpayitvä anujïäà labdhvä pustakäni nétvä pracalitäù | yävat kiïcin-märgaà yänti, tävad dvau panthänau samäyätau upaviñöäù sarve |
utsave vyasane präpte durbhikñe çatru-saìkaöe |
tatraikaù proväca—kena märgeëa gacchämaù ?
etasmin samaye tasmin pattane kaçcit vaëik-putro måtaù | tasya dähäya mahäjano gato'bhüt | tataç catürëäà madhyäd ekena pustakam avalokitam—mahäjano yena gataù sa panthaù iti | tan mahä-jana-märgeëa gacchämaù |
atha te paëòitä yävan mahäjanam eläpakena saha yänti, tävad räsabhaù kaçcit tatra çmaçäne dåñöaù | atha dvitéyena pustakam udghäöyävalokitam |
räja-dväre çmaçäne ca yas tiñöhati sa bändhavaù ||39||
tad aho ! ayam asmadéyo bändhavaù | tataù kaçcit tasya gréväyäà lagati | kaçcit pädau prakñälayati | atha yävat te paëòitäh diçäm avalokanaà kurvanti tävat kaçcid duñöo dåñöaù | taiç coktam—etat kim ?
tävat tåtéyena pustakam udghäöyoktam—dharmasya tvaritä gatiù | tan nünam eña dharmas tävat |
caturthenoktam—iñöaà dharmeëa yojayet |
atha taiç ca räsabha uñöra-gréväyäà baddhaù | tat tu kenacit tat-svämino rajakasyägre kathitam | yävad rajakas teñäà mürkha-paëòitänäà prahära-karaëäya samäyätas tävat te praëañöäù |
tato tävad agre kiïcit stokaà märgaà yänti tävat käcin nadé samäsäditä | tasya jala-madhye paläça-patram äyätaà dåñövä paëòitenaikenoktam—ägamiñyati yat patraà tas asmäàs tärayiñyati | etat kathayitvä tat-patrasyopari patito yävan nadyä néyate tävat taà néyamänam alokyänyena paëòitena keçäntaà gåhétvoktam—
sarva-näçe samutpanne ardhaà tyajati paëòitaù |
ardhena kurute käryaà sarva-näço hi duùsahaù ||40||
atha taiç ca paçcät gatvä kaçcit gräma äsäditaù | te'pi gräméëair nimantritaù påthag gåheñu nétäù | tata ekasya sütrikä ghåtamaëòa-saàyutä bhojane dattä | tato vicintya paëòitenoktaà yat—dérgha-sütré vinaçyati iti | evam uktvä bhojanaà parityajya gataù | tathä dvitéyasya bhaëòakä dattäh | tenäyuktaà—ativistära-vistérëaà tad bhaven na ciräyuñam | sa bhojanaà tyaktvä gataù |
atha tåtéyasya väöikä bhojane dattä | taträpi tena paëòitenoktam—chidreñv anarthä bahulébhavanti | evaà te trayo'pi paëòitäù kñutkñäma-kaëöhäloke häsyamänäs tataù sthänät sva-deçaà gatäù |
atha suvarëa-siddhir äha—yat tvaà loka-vyavahäram ajänan mayä väryamäëo'pi na sthitaù tata édåçém avasthätum upagataù | ato'haà bravémi—api çästreñu kuçaläù iti |
tac chrutvä cakradhara äha—aho akäraëam etat | yato hi—
subuddhayo vinaçyanti duñöa-daivena näçitäù |
svalpa-dhér api tasmiàs tu kule nandati santatam ||41||
uktaà ca—
arakñitaà tiñöhati daiva-rakñitaà surakñitaà daiva-hataà vinaçyati |
jévaty anätho’pi vane visarjitaù kåta-prayatno’pi gåhe na jévati ||42||
tathä ca—
çatabuddhiù çirastho'yaà lambate ca sahasra-dhéù |
eka-buddhir ahaà bhadre kréòämi vimale jale ||43||
suvarëasiddhir äha—katham etat ?
sa äha—
kathä 5
matsya-maëòüka-kathä
kasmiàçcij jaläçaye çatabuddhiù sahasrabuddhiç ca dvau matsyau nivasataù sma | atha tayor ekabuddhir näma maëòüko mitratäà gataù | evaà te trayo'pi jala-tére veläyäà subhäñita-goñöhé-sukham anubhüya, bhüyo'pi salilaà praviçanti |
atha kadäcit teñäà goñöhé-gatänäà tasmin jaläçaye samäyätäù | tataù saliläçayaà dåñövä mithaù procuù—aho bahu-matsyo'yaà hrado dåçyate, svalpa-salilaç ca| tat prabhäte'trägamiñyämaù | evam uktvä sva-gåhaà gatäù |
matsyäç ca viñaëëa-vadanä mitho mantraà cakruù | tato maëòüka äha—bhoù çatabuddhe ! çrutaà dhévaroktaà bhavatä ? tat kim atra yujyate kartum ? paläyanam avañöambho vä ? yat kartuà yuktaà bhavati tad ädiçyatäm adya |
tac chrutvä sahasra-buddhiù prahasya äha—bhoù mitra ! mä bhaiñéù | tayoù vacana-çravaëa-mäträd eva bhayaà na käryam | na bhetavyam | uktaà ca—
sarpäëäà ca khalänäà ca sarveñäà duñöa-cetasäm |
abhipräyä na sidhyanti tenedaà vartate jagat ||44||
tävat teñäm ägamanam api na sampatsyate | bhaviñyati tarhi tväà buddhi-prabhäveëätma-sahitaà rakñayiñyämi | yato'nekäàsalila-caryäm ahaà jänämi |
tad äkarëya çatabuddhir äha—bhoù yuktam uktaà bhavatä | sahasrabuddhir eva bhavän | athavä sädhv idam ucyate |
buddher buddhimatäà loke nästy agamyaà hi kiïcana |
buddhyä yato hatä nandäç cäëakyenäsi-päëayaù ||45||
tathä—
na yaträsti gatir väyo raçménäà ca vivasvataù |
taträpi praviçaty äçu buddhir buddhimatäà sadä ||46||
tato vacana-çravaëa-mäträd api pitå-paryäyägataà janma-sthänaà tyaktuà na çakyate | uktaà ca—
na yat svarge'pi saukhyaà syäd divya-sparçena çobhane |
kusthäne'pi bhavet puàsäà janmano yatra sambhavaù ||47||
tan na kadäcid api gantavyam | ahaà tväà buddhi-prabhäveëa rakñayiñyämi | maëòüka äha—bhadrau ! mama tävad ekaiva buddhiù paläyana-parä | tad aham anya-jaläçayam adyaiva sabhäryo yäsyämi |
evam uktvä sa maëòüko räträv evänya-jaläçayaà gataù | dhévarair api prabhäte ägatya, jaghanya-madhyamottama-jalacaräù matsya-kürma-maëòüka-karkaöädayo gåhétäù | täv api çatabuddhi-sahasrabuddhé sabhäryau paläyamänau ciram ätmänaà gati-viçeña-vijïänaiù kuöila-cäreëa rakñantau jäle nipatitau, vyäpäditau ca |
athäparähna-samaye prahåñöäs te dhévaräù sva-gåhaà prati prasthitäù | gurutväc caikena çatabuddhiù skandhe kåtaù sahasrabuddhiù pralambamäno néyate | tataç ca väpékaëöhopagatena maëòükena tau tathä néyamänau dåñövä abhihitä svapatné—priye ! paçya paçya—
çatabuddhiù çiraùstho'yaà lambate ca sahasradhéù |
ekabuddhir ahaà bhadre kréòämi vimale jale ||48||
ataç ca varaà buddhir na sä vidyä yad bhavatoktaà tatreyaà me matir yat na ekäntena buddhir api pramäëam |
suvarëasiddhiù präha—yadyapy etad asti, tathäpi mitra-vacanaà na laìghanéyam | paraà kià kriyate ? nivärito'pi mayä na sthito'si, atilaulyät vidyähaìkäräc ca | athavä sädhv idam ucyate—
sädhu mätula gétena mayä prokto'pi na sthitaù |
apürvo'yaà maëir baddhaù sampräptaà géta-lakñaëam ||49||
cakradhara äha—katham etat ?
so'bravét—
kathä 6
räsabha-çågäla-kathä
kasmiàçcid adhiñöhäne uddhato näma gardabhaù prativasati sma | sa sadaiva rajaka-gåhe bhärodvahanaà kåtvä rätrau svecchayä paryaöati | tataù pratyüñe bandhana-bhayät svayam eva rajaka-gåham äyäti | rajako'pi tatas taà bandhanena niyunakti |
tac chrutvä räbhasa äha—bhoù vanäçrayatvät tvaà géta-rasaà na vetsi, tenaitad bravéñi |
uktaà ca—
sapta svaräs trayo grämä mürcchatäç caikatriàçatiù |
sthäna-trayaà yaténäà ca ñaò-asyäni rasä nava |
atha tasya rätrau kñeträëi paryaöataù kadäcic chågälena saha maitré saïjätä sa ca pévaratväd våtti-bhaìgaà kåtvä karkaöikä-kñetre çågäla-sahitaù praviçati | evaà tau yadåcchayä cirbhaöikä-bhakñaëaà kåtvä, pratyahaà pratyüñe sva-sthänaà vrajataù |
atha kadäcit tena madoddhatena räsabhena kñetra-madhya-sthitena çågälo'bhihitaù—bhoù bhaginé-süta ! paçya paçya | atéva nirmalä rajané | tad ahaà gétaà kariñyämi | tat kathaya katamena rägeëa karomi |
sa äha—mäma ! kim anena våthänartha-pracälanena ? yataç caurakarma-pravåttäv äväm | nibhåtaiç ca caura-järair atra sthätavyam | uktaà ca—
käàsé vivarjayec cauryaà nidräluç cet sa puàçcalém |
jihvä-laulyaà ca rujäkränto jévitaà yo’tra väïchati ||49||
aparaà tvadéyaà gétaà na madhura-svaraà, çaìkha-çabdänukäraà düräd api çrüyate | tad atra kñetre rakñä-puruñäù susuptäù santi | te utthäya vadhaà bandhanaà vä kariñyanti | tad bhakñaya tävad amåtamayéç carbhaöéù | mä tvam atra géta-vyäpära-paro bhava |
çaraj-jyotsnähate düraà tamasi priya-sannidhau |
dhanyänäà viçati çrotre géta-jhaìkära-jä sudhä ||50||
çågäla äha—mäma, asty etat | paraà na vetsi tvaà gétam | kevalam unnadasi | tat kià tena svärtha-bhraàçakena ?
räsabha äha—dhig dhiì mürkha ! kim ahaà na jänäsi gétam ? tad yathä tasya bhedän çåëu—
tänäs tv ekonapaücäçat tisro mäträ layäs trayaù ||51||
rägä ñaö-triàçatir bhäväç catväriàçat tataù småtäù ||52||
païcäçéty-adhikaà hy etad gétäìgänäà çataà småtam |
svayam eva purä proktaà bharatena çruteù param ||53||
nänyad gétät priyaà loke devänäm api dåçyate |
çuñka-snäyu-svarählädät try-akñaà jagräha rävaëaù ||54||
tat kathaà bhaginé-suta mäm anabhijïaà vadan nivärayati ?
çågäla äha—mäma ! yady evaà yävad våtter dvära-sthitaù kñetrapälam avalokayämi, tvaà punaù svecchayä gétaà kuru |
tathänuñöhite räsabha-raöanam äkarëya kñetrapaù krodhät dantän dharñayan pradhävitaù | yävad räsabho dåñöas täval laguòa-prahärais tathä hato, yathä pratäòito bhü-påñöhe patitaù | tataç ca sac-chidram ulükhalaà tasya gale baddhvä kñetrapälaù prasuptaù | räsabho'pi svajäti-svabhäväd gata-vedanaù kñaëenäbhyutthitaù | uktaà ca—
särameyasya cäçvasya räsabhasya viçeñataù |
muhürtät paratau na syät prahära-janitä vyathä ||55||
tata tam evolükhalam ädäya våttià cürëayitvä paläyitum ärabdhaù | aträntare çågälo'pi düräd eva dåñövä sa-smitam äha—
sädhu mätula gétena mayä prokto'pi na sthitaù |
apürvo'pi maëir baddhaù sämprataà géta-lakñaëam ||56||
tad bhavän api mayä väryamäëo'pi na sthitaù |
tac chrutvä cakradhara äha—bho mitra ! satyam etat | athavä sädhv idam ucyate—
yasya nästi svayaà prajïä mitroktaà na karoti yaù |
sa eva nidhanaà yäti yathä manthara-kolikaù ||57||
suvarëasiddhir äha—katham etat ?
so'bravét—
kathä 7
manthara-kaulika-kathä
kasmiàçcid adhiñöhäne mantharako näma kaulikaù prativasati sma | tasya kadäcit paöa-karmäëi kurvataù sarva-paöa-karma-käñöhäni bhagnäni | tataù sa kuöhäram ädäya vane käñöhärthaà gataù | sa ca samudra-taöe yävad bhraman prayätaù tävat tatra çiàçapä-pädapas tena dåñöaù | tataç cintitavän—mahän ayaà våkño dåçyate | tad anenaiva kartitena prabhütäni paöa-karmopakaraëäni bhaviñyanti | ity avadhärya tasyopari kuöhäram utkñiptavän |
atha tatra våkñe kaçcit vyantaraù samäçritya äsét | atha tenäbhihitam—bhoù ! mad-äçrayo'yaà pädapaù sarvathä rakñaëéyaù | yato'ham atra mahä-saukhyena tiñöhämi | samudra-kallola-sparçanäc chéta-väyunäpyäyitaù |
kaulika äha—bhoù ! kim ahaà karomi ? däru-sämagréà vinä me kuöumbaà bubhukñayä péòyate | tasmäd anyatra çéghraà gamyatäm | aham enaà kartayiñyämi |
vyantara äha—bhoù ! tuñöas taväham | tat prärthyatäm abhéñöaà kiïcit | rakñaimaà pädapam iti |
kaulika äha—yady eva tad ahaà sva-gåhaà gatvä sva-mitraà sva-bhäryäà ca påñövä
ägamiñyämi | tatas tvayä deyam |
atha tatheti vyantareëa pratijïäte sa kaulikaù prahåñöaù sva-gåhaà prati nivåtto yävad agre
gacchati, tävad gräma-praveçe nija-suhådaà näpitam apaçyat | tataù tasya vyantara-väkyaà
nivedayämäsa, yat—aho mitra ! mama kaçcit vyantaraù siddhaù | tat kathaya, kià prärthaye ?
ahaà tväà prañöum ägataù |
näpita äha—bhadra ! yady evaà tad räjyaà prärthayasva, yena tvaà räjä bhavasi ahaà tvan-mantré | dväv apéha sukham anubhüya para-loka-sukham anubhavävaù | uktaà ca—
räjä däna-paro nityam iha kértim aväpya ca |
tat prabhävät punaù svargaà spardhate tridaçaiù saha ||58||
kaulika äha—asty etat tathäpi gåhiëéà påcchämi |
sa äha—bhadra ! çästra-viruddham etat yat striyä saha mantraù | yatas täù svalpa-matayo bhavanti | uktaà ca—
bhojanäcchädane dadyäd åtu-käle ca saìgamam |
bhüñaëädyaà ca näréëäà na täbhir mantrayet sudhéù ||59||
yatra stré yatra kitavo bälo yatra praçäsitä |
tad gåhaà kñayam äyäti bhärgavo hédam abravét ||60||
tävat syät suprasannäsyas tävad guru-jane rataù |
puruño yoñitäà yävan na çåëoti vaco rahaù ||61||
etäù svärtha-parä näryaù kevalaà sva-sukhe ratäù |
na täsäà vallabhaù ko'pi suto'pi sva-sukhaà vinä ||62||
kaulika äha—tathäpi prañöavyä sä mayä | yataù pativratä sä | aparaà täm apåñövähaà na kiïcit karomi |
evaà tam abhidhäya satvaraà gatvä täm uväca—priye ! adyäsmäkaà kaçcid vyantaraù siddhaù | sa väïchitaà prayacchati | tad ahaà tväà prañöum ägataù | tat kathaya kià prärthaye ? eña tävan mama mitraà näpito vatady evaà yat—räjyaà prärthayasva |
säha—äryaputra ! kä matir näpitänäm ? tan na käryaà tad vacaù | uktaà ca—
cäraëair vandibhir nécair näpitair bälakair api |
na mantraà maitmän kuryät särdhaà bhikñubhir eva ca ||63||
aparaà mahaté kleça-paramparaiñä räjya-sthitiù sandhi-vigraha-yänäsana-saàçraya-dvaidhébhävädibhiù kadäcit puruñasya sukhaà na prayacchatéti | yataù—
yadaiva räjye kriyate'bhiñekas tadaiva yäti vyasaneñu buddhiù |
ghaöä nåpäëäm abhiñeka-käle sahämbhasaiväpadam udgiranti ||64||
tathä ca—
rämasya vrajanaà vane nivasanaà päëòoù sutänäà vane
våñëénäà nidhanaà nalasya nåpate räjyät paribhraàçanam |
saudäsaà tad-avastham arjuna-vadhaà saïcintya laìkeçvaraà
dåñövä räjya-kåte viòambana-gataà tasmän na tad väïchayet ||65||
yad-arthaà bhrätaraù puträ api väïchanti ye nijäù |
vadhaù räjya-kåtäà räjïäà tad räjyaà düratas tyajet ||66||
kaulika äha—satyam uktaà bhavatyä | tat kathaya kià prärthaye ?
säha—tvaà tävad ekaà paöaà nityam eva niñpädayasi | tena sarvä vyaya-çuddhiù sampadyate | idänéà tvam ätmano'nyad bähu-yugalaà dvitéyaà çiraç ca yäcasva, yena paöa-dvayaà sampädayasi purataù påñöhataç ca | ekasya mülyena gåùe yathä-pürvaà vyayaà sampädayiñyasi, dvitéyasya mülyena viçeña-kåtyäni kariñyasi | evaà saukhyena svajäti-madhye çläghyamänasya kälo yäsyati, loka-dvayasyopärjanä ca bhaviñyati |
so'pi tad äkarëya prahåñöaù präha—sädhu pativrate ! sädhu ! yuktam uktaà bhavatyä | tad evaà kariñyämi | eña me niçcayaù |
tato'sau gatvä vyantaraà prärthayäàcakre—bho, yadi mamepsitaà prayacchasi tat dehi me dvitéyaà bähu-yugalaà çiraç ca |
evam abhihite tat-kñaëäd eva sa dviçiräç caturbähuç ca saïjätaù | tato håñöa-manä yävad gåham ägacchati täval-lokaiù räkñaso'yam iti mänyamänair laguòa-päñäëa-prahärais täòito måtaç ca |
ato'haà bravémi—yasya nästi svayaà prajïä iti |
cakradhara äha—bhoù ! satyam etat | sarvo'pi jano'çraddeyäm äçäpiçäcikäà präpya häsya-padavéà yäti | athavä sädhv idam ucyate kenäpi—
anägatavatéà cintäm asambhävyäà karoti yaù |
sa eva päëòuraù çete soma-çarma-pitä yathä ||67||
suvarëasiddhir äha—katham etat ?
kathä 8
viòambanäm aväpnoti sa yathä candra-bhüpatiù ||69||
so'bravét—
soma-çarma-pitå-kathä
kasmiàçcin nagare kaçcit svabhäva-kåpaëo näma brähmaëaù prativasati sma | tasya bhikñärjitaiù saktubhir bhukta-çeñaiù kalaçaù sampüritaù | taà ca ghaöaà nägadante'valambya tasyädhastät khaöväà nidhäya satatam eka-dåñöyä tam avalokayati |
atha kadäcid rätrau suptaç cintayämäsa—yat paripürëo'yaà ghaöas tävat saktubhir vartate | tad yadi durbhikñaà bhavati, tad anena rüpyakäëäà çatam utpatsyate | tatas tena mayäjäd vayaà grahétavyam | tataù ñäë-mäsikam äprasava-vaçät täbhyäà yüthaà bhaviñyati | tato'jäbhiù prabhütä gä grahéñyämi | gobhir mahiñéù | mahiñér baòaväù | baòavä-prasavataù prabhütä açvä bhaviñyanti | teñäà vikrayät prabhütaà suvarëaà bhaviñyati | suvarëena catuùçälaà gåhaà sampatsyate |
tataù kaçcid brähmaëo mama gåham ägatya präpta-vayaskäà rüpäòhyäà kanyäà mahyaà däsyati | tat-sakäçäö putro me bhaviñyati | tasyäùaà somaçarmä iti näma kariñyämi | tatas tasmin jänu-calana-yogye saïjäte'haà pustakaà gåhétväçva-çäläyäù påñöha-deçe upaviñöas tad-avadhärayiñyämi | aträntare somaçarmä mäà dåñövä janany-utsaìgäj jänu-calana-paro'çva-khuräsanna-varté mat-samépam ägamiñyati | tato'haà brähmaëéà kopäviñöo'bhidhäsyämi—gåhäëa tävad bälakam | säpi gåha-karma-vyagratayäsmad-vacanaà na çroñyati | tato'haà samutthäya täà päda-prahäreëa täòayiñyämi |
evaà tena dhyäna-sthitena tathaiva päda-prahäro datto yathä sa ghaöo bhagnaù, svayaà ca saktubhiù päëòuratäà gataù | ato'haà bravémi—anägatavatéà cintäm iti |
—o)0(o—
suvarëasiddhir äha—evam etat | kas te doñaù, yataù sarvo'pi lobhena viòambito bädhyate ? uktaà ca—
yo laulyät kurute naivodarkam avekñate |
cakradhara äha—katham etat ?
sa äha—
kathä 9
candra-bhüpati-kathä
kasmiàçcin nagare candro näma bhüpatiù prativasati sma | tasya puträ vänara-kréòä-ratä vänara-yüthaà nityam eväneka-bhojana-bhakñyädibhiù puñöià nayanti sma | atha vänarädhipo yaù sa auçanasa-bärhaspatya-cäëakya-mata-vit tad-anuñöhätä ca tat-sarvän apy adhyäpayati sma |
atha tasmin räja-gåhe laghu-kumära-vähana-yogyaà meña-yütham asti | tan-madhyäd eko jihvä-laulyäd ahar-niçaà niùçaìkaà mahänase praviçya yat paçyati tat sarvaà bhakñayati | te ca süpakar yat kiïcit käñöhaà måë-mayaà bhäjanaà käàsya-pätraà tämra-pätraà vä paçyanti tenäçu täòayanti |
so'pi vänara-yüthapas tad dåñövä vyacintayat—aho meña-süpakära-kalaho'yaà vänaräëäà kñayäya bhaviñyati | yato'nna-rasäsväda-lampaöo'yaà meño, mahä-kopäç ca süpakärä yathäsanna-vastunä praharanti | tad yadi vastuno'bhävät kadäcid ulmukena täòayiñyanti, tadorëä-pracuro'yaà meñaù svalpenäpi vahninä prajvalayiñyati | tad dahyamänaù punar açva-kuöyäà samépa-vartinyäà pravekñyati | säpi tåëa-präcuryäj jvaliñyati | tato'çvä vahni-däham aväpsyanti |
tasmät syät kalaho yatra gåhe nityam akäraëaù |
tan na yävat sarveñäà saìkñayo bhavati, tävad evaitad räja-gåhaà santyajya vanaà
gacchämaù | atha tat tasya vacanam açraddheyaà çrutvä madoddhatä vänaräù prahasya
procuù—bho bhavato våddha-bhäväd buddhi-vaikalyaà saïjätaà, yenaitad bravéñi | uktaà
ca—
vadanaà daçanair hénaà lälä sravati nityaçaù |
na vayaà svarga-samänopabhogän nänä-vidhän bhakñya-viçeñän räja-putraiù sva-dattän
amåta-kalpän parityajya taträöavyäà kañäya-kaöu-tikta-kñära-rükña-phaläni bhakñayiñyämaù |
çälihotreëa punar etad uktaà yat—vänara-vasayäçvänäà vahni-däha-doñaù praçämyati | tan nünam etena bhävyam atra niçcayaù | evaà niçcitya sarvän vänarän ähüya rahasi proväca, yat—
meñeëa süpakäräëäà kalaho yatra jäyate |
sa bhaviñyaty asandigdhaà vänaräëäà kñayävahaù ||70||
tad-gåhaà jévitaà väïchan dürataù parivarjayet ||71||
kalahäntäni harmyäëi kuväkyäntaà ca sauhådam |
kuräjäntäni räñöräëi kukarmäntaà yaço nåëäm ||72||
na matiù sphurati kväpi bäle våddhe viçeñataù ||73||
tac chrutväçru-kaluñäà dåñöià kåtvä sa proväca—re re mürkhäù ! yüyam etasya sukhasya pariëämaà na jänétha | kià päka-rasäsvädana-präyam etat sukhaà pariëäme viñavad bhaviñyati | tad ahaà kula-kñayaà svayaà nävalokayiñyämi | sämprataà vanaà yäsyämi | uktaà ca—
mitraà vyasana-sampräptaà sva-sthänaà para-péòanam |
açvänäà näçam abhyeti tamaù süryodaye yathä ||75||
dhanyäs te ye na paçyanti deça-bhaìgaà kula-kñayam ||74||
evam abhidhäya sarväàs tän parityajya sa yüthädhipo'öavyäà gataù | atha tasmin gate'nyasmin ahani sa meño mahänase praviñöo, yävat süpakäreëa nänyat kiïcit samäsäditaà tävad ardha-jvalita-käñöhena täòyamäno jäjvalyamana-çaréraù çabdäyamäno'çva-kuöyäà pratyäsanna-vartinyäà praviñöaù |
tatra tåëa-präcurya-yuktäyäà kñitau tasya praluöhataù sarvaträpi vahni-jväläs tathä samutthitä yathä kecid açväù sphuöita-locanäù païcatvaà gatäù | kecid bandhanäni troöayitvä ardha-dagdha-çarérä itaç cetaç ca hreñäyamäëä dhävamänä sarvam api jana-samüham äkulécakruù |
aträntare räjä saviñädaù çälihotrajïän vaidyän ähüya proväca—bhoù ! procyatäm eñäm açvänäà kaçcid dähopaçamanopäyaù |
te'pi çästräëi vilokya procuù—deva ! proktam atra viñaye bhagavatä çälihotreëa, yat—
kapénäà medasä doño vahni-däha-samudbhavä |
tat kriyatäm etac cikitsitäà dräk, yävad ete na däha-doñeëa vinaçyanti |
so'pi tad äkarëya samasta-vänara-vadham ädiñöavän | kià bahunä, sarve'pi te vänarä vividhäyudha-laguòa-päñäëädibhir vyäpäditäù iti |
atha so'pi vänara-yüthapas taà putra-pautra-bhrätå-suta-bhägineyädi-saìkñayaà jïätvä viñädam upagataù | santyaktähära-kriyo vanäd vanaà paryaöati | acintayac ca—katham ahaà tasya nåpäpasadayänåëatä-kåtyenäpakåtyaà kariñyämi | uktaà ca—
marñayed dharñaëäà yo’tra vaàçajäà para-nirmitäm |
bhayäd vä yadi vä kämät sa jïeyaù puruñädhamaù ||76||
atha tena våddha-vänareëa kutracit pipäsäkulena bhramatä padminé-khaëòa-maëòitaà saraù samäsäditam | tad yävat sükñmekñikayävalokayati tävad vanacara-manuñyäëäà pada-paìkti-pradeço’sti na niñkramaëam | tataç cintitam—nünam atra äkränte duñöa-gräheëa bhävyam | tat-padminé-nälam ädäya dürastho’pi jalaà pibämi |
tathänuñöhite tan-madhyäd räkñaso niñkramya ratna-mälä-vibhüñita-kaëöhas tam uväca—bhoù ! atra yaù salile praveçaà karoti sa me bhakñyaù iti | tan nästi dhürtataras tvat-samo’nyo yaù pänéyam anena vidhinä pibati | tatas tuñöo’haà, prärthayasva hådaya-väïchitam |
vänara äha—asti me kenacid bhüpatinä sahätyantaà vairam | yady enäà ratna-mäläà me
prayacchasi, tat pariväram api taà bhüpatià väkya-prapaïcena lobhayitvätra sarasi
praveçayämi |
so’pi çraddheyaà vacas tasya çrutvä ratna-mäläà dattvä präha—bho mitra ! yat samucitaà
bhavati tat kartavyam iti |
tåñëe devi namas tubhyaà yayä vittänvitä api |
kapir äha—bhoù ! kiyaté me bhakñaëa-çaktiù ?
sa äha—çata-sahasräyuta-lakñäëy api jala-praviñöäni bhakñayämi | bähyataù çågälo’pi mäà dharñayati |
vänaro’pi ratna-mälä-vibhüñita-kaëöho våkña-präsädeñu paribhraman janair dåñöaù | påñöaç ca—bho yüthapa ! bhavän iyantaà kälaà kutra sthitaù ? bhavatä édåg ratna-mälä kutra labdhä ? déptyä süryam api tiraskaroti |
vänaraù präha—asti kutracid araëye guptataraà mahat saro dhanada-nirmitam | tatra sürye’rdhodite ravi-väre yaù kaçcin nimajjati, sa dhanada-prasädäd édåg-ratna-mälä-vibhüñita-kaëöho niùsarati |
atha bhübhujä tad äkarëya, sa vänaraù samähütaù | påñöaç ca—bho yüthädhipa ! kià satyam etat ? ratna-mälä-sanäthaà saro’sti kväpi ?
kapir äha—svämin ! eña pratyakñatayä mat-kaëöha-sthitayä ratna-mälayä pratyayas te | tad yadi ratna-mälayä prayojanaà tan mayä saha kam api preñaya, yena darçayämi |
tac chrutvä nåpatir äha—yady evaà tad ahaà sa-parijanaù svayam eñyämi, yena prabhütä ratna-mälä utpadyate |
vänara äha—evaà kriyatäm |
tathänuñöhite bhüpatinä saha ratna-mälä-lobhena sarve kalatra-bhåtyäù prasthitäù | vänaro’pi räjïä dolädhirüòhena svotsaìge äropitaù sukhena préti-pürvam änéyate | athavä sädhv idam ucyate—
akåtyeñu niyojyante bhrämante durgameñv api ||77||
tathä ca—
icchati çaté sahasraà sahasré lakñam éhate |
lakñädhipas tathä räjyaà räjyasthaù svargam éhate ||78||
jéryante jéryataù keçäù dantä jéryanti jéryataù |
jéryataç cakñuñé çrotre tåñëaikä taruëäyate ||79||
atha tat-saraù samäsädya vänaraù pratyüña-samaye räjänam uväca—deva ! aträrdhodite
sürye’ntaù-praviñöänäà siddhir bhavati tat sarvo’pi jana ekadaiva praviçatu | tvayä punar mayä
saha praveñöavyaà, yena pürva-dåñöa-sthänam äsädya, prabhütäs te ratna-mälä darçayämi |
tac chrutvä vänaraù satvaraà våkñam äruhya räjänam uväca—bho duñöa-narapate !
räkñasenäntaù-salila-sthitena bhakñitäs te parijanaù | sädhitaà mayä kula-kñayajaà vairam,
tad gamyatäm | tvaà sväméti matvä nätra praveçitaù | uktaà ca—
kåte pratikåtaà kuryäd dhiàsite pratihiàsitam |
nälena pibatä toyaà bhavatä sädhu vänara ||81||
ato’haà bravémi—yo laulyät kurute karma iti |
atha praviñöäs te lokäù sarve bhakñitä räkñasena | atha teñu ciramäëeñu räjä vänaram äha—bho yüthädhipa kim iti ciräyate me parijanaù ?
na tatra doñaà paçyämi yo duñöe duñöam äcaret ||79||
tat tvayä mama kula-kñayaù kåtaù mayä punas tava iti |
athaitad äkarëya räjä kopäviñöaù padätir ekäké yathäyäta-märgeëa niñkräntaù | atha tasmin bhüpatau gate räkñasa-spåñöo jalän niñkramya sänandam idam äha—
hataù çatruù kåtaà mitraà ratna-mälä na häritä |
—o)0(o—
evam uktvä bhüyo’pi sa cakradharam äha—bho mitra ! preñaya mäà, yena sva-gåhaà gacchämi |
cakradhara äha—bhadra ! äpad-arthe dhana-mitra-saìgrahaù kriyate | tan mäm evaàvidhaà tyaktvä kva yäsyasi ? uktaà ca—
yas tyaktvä säpadaà mitraà yäti niñöhuratäà vahan |
kåtaghnas tena päpena narake yäty asaàçayam ||82||
suvarëasiddhir äha—bhoù, satyam etad yadi gamya-sthäne çaktir bhavati | etat punar manuñyäëäm agamya-sthänam | nästi kasyäpi tväm unmocayituà çaktiù aparaà yathä yathä cakra-bhrama-vedanayä tava mukha-vikäraà paçyämi tathä tathäham etaj jänämi yat dräg gacchämi mä kaçcin mamäpy anartho bhaved iti | yataù—
yädåçé vadana-cchäyä dåçyate tava vänara |
vikälena gåhéto’si yaù paraiti sa jévati ||83||
cakradhara äha—katham etat ?
so’bravét—
kathä 10
vikäla-vänara-kathä
kasmiàçcin nagare bhadraseno näma räjä prativasati sma | tasya sarva-lakñaëa-sampannä ratnavaté näma kanyästi | täà kaçcid räkñaso jihérñati | räträv ägatyopabhuìkte, paraà kåta-rakñopadhänäà täà hartuà na çaknoti | säpi tat-samaye rakñaù-sännidhyajäm avasthäm anubhavati kampädibhiù |
ekam atikrämati käle kadäcit sa räkñaso madhya-niçäyäà gåha-koëe sthitaù | säpi räja-kanyä sva-sakhém uväca—sakhi ! paçyaiña vikälaù samaye nityam eva mäà kadarthayati | asti tasya durätmanaù pratiñedhopäyaù kaçcit ?
tac chrutvä räkñaso'pi vyacintayat—nünaà yathähaà tathänyo'pi kaçcid vikäla-nämäsyä haraëäya nityam evägacchati | paraà so'py enäà hartuà na çaknoti | tat tävad açva-rüpaà kåtväçva-madhya-gato nirékñayämi | kià-rüpaù sa kià-prabhävaç ceti ? evaà räkñaso'çva-rüpaà kåtväçvänäà madhye tiñöhati |
tathänuñöhite niçétha-samaye räja-gåhe kaçcid açva-cauraù praviñöaù | sa ca sarvän açvän avalokya taà räkñasam açvatamaà vijïäyädhirüòhaù |
aträntare räkñasaç cintayämäsa—nünam eña vikäla-nämä mäà cauraà matvä kopän nihantum ägataù | tat kià karomi ? evaà cintayan so'pi tena khalénaà mukhe nidhäya kaçäghätena täòitaù | athäsau bhaya-trasta-manäù pradhävitum ärabdhaù |
cauro'pi düraà gatvä khalénäkarñaëena taà sthiraà kartum ärabdhavän | sa tu vegäd vegataraà gacchati | atha taà tathägaëita-khalénäkarñaëaà matvä cauraç cintayämäsa—aho naivaà-vidhä väjino bhavanty agaëita-khalénäù | tan nünam anenäçva-rüpeëa räkñasena bhavitavyam | yadyapi kaïcit päàsulaà bhümi-deçam avalokayämi tad ätmänaà tatra pätayämi | nänyathä me jévitavyam asti |
evaà cintayata iñöa-devatäà smaratas tasya so'çvo baöa-våkñasya tale niñkräntaù | cauro'pi baöa-praroham äsädya tatraiva vilagnaù | tato dväv api tau påthag-bhütau paramänanda-bhäjau jévita-viñaye labdha-pratyäçau sampannau |
atha tatra baöe kaçcid räkñasa-suhåd vänaraù sthita äsét | tena räkñasaà trastam älokya vyähåtam—bho mitra ! kim eva aläyyate'léka-bhayena ? tad bhakñyo'yaà mänuñaù bhakñyatäm |
so'pi vänara-vaco niçamya, svarüpam ädhäya çaìkita-manäù skhalita-gatir nivåttaù | cauro'pi taà vänarähütaà jïätvä kopät tasya läìgulaà lambamänaà mukhe nidhäya carvitavän |
vänaro'pi taà räkñasäbhyadhikaà manyamäno bhayän na kiïcid uktavän | kevalaà vyathärto nimélita-nayanas tiñöhati | räkñaso'pi taà tathä-bhütam avalokya çlokam enam apaöhat—
yädåçé vacana-cchäyä dåçyate tava vänara |
vikälena gåhéto'si yaù paraiti sa jévati ||84||
ity uktvä praëañöaç ca | tat preñaya mäà yena gåhaà gacchämi | tvaà punar anubhuìkñvätra sthita eva lobha-våkña-phalam |
cakradhara äha—bhoù akäraëam etat | daiva-vaçät sampadyate nåëäà çubhäçubham | uktaà ca—
durgas triküöaù parikhä samudro
rakñäàsi yodhä dhanadäc ca vittam |
çästraà ca yasyoçanasä praëétaà
sa rävaëo daiva-vaçäd vipannaù ||85||
tathä ca—
andhakaù kubjakaç caiva tristané räja-kanyakä |
trayo’py anyäyataù siddhäù saàmukhe karmaëi sthite ||86||
suvarëa-siddhiù präha—katham etat ?
so'bravét—
kathä 11
andhaka-kubjaka-tristané-kathä
asty atra dharä-tala uttarä-pathe madhu-puraà näma nagaram | tatra madhusenä näma räjä
babhüva | tasya kadäcid viñaya-sukham anubhavatas tristané kanyä babhüva | atha täà
trastanéà jätäà çrutvä sa räjä kaïcukinaù proväca, yad—bhos tyajyatäm iyaà trastané gatvä
düre'raëye yathä kaçcin na jänäti |
tac chrutvä kaïcukinaù procuù—mahäräja jïäyate yad aniñöa-käriëé tristané kanyä bhavati |
tathäpi brähmaëam ähüya prañöavyäù, yena loka-dvayaà na virudhyate, yataù—
yaù satataà paripåcchati çåëoti sandhärayaty aniçam |
tasya diväkara-kiraëair nalinéva vivardhate buddhiù ||85||
tathä ca—
påcchakena sadä bhävyaà puruñeëa vijänatä |
räkñasendra-gåhéto'pi praçnän mukto dvijaù purä ||86||
räjä äha--katham etat ?
te procuù—
kathä 12
caëòakarma-näma-räkñasa-kathä
deva ! kasmiàçcid vanoddeçe caëòakarmä näma räkñasaù prativasati sma | ekadä tena bhramatäöavyäà kaçcid brähmaëaù samäsäditaù | tatas tasya skandham äruhya proväca—bho agresaro gamyatäm |
brähmaëo'pi bhaya-trasta-manäs tam ädäya prasthitaù | atha tasya kamalodara-komalau pädau dåñövä brähmaëo räkñasam apåcchat—bhoù ! kim evaà-vidhau te pädäv atikomalau ?
räkñasa äha—bhoù ! vratam asti, näham ärdra-pädo bhümià spåçämi |
tatas tac chrutvätmano mokñopäyaà cintayaàs tat-saraù präptaù | tato räkñasenäbhihitaà—bhoù ! yävad ahaà snänaà kåtvä devatärcana-vidhià vidhäyägacchämi tävat tvayätaù sthänäd anyatra na gantavyam |
tathänuñöhite dvijaç cintayämäsa—nünaà devatärcana-vidher ürdhvaà mäm eña bhakñayiñyati | tad drutataraà gacchämi, yenaiña ärdra-pädo na mama påñöham eñyati |
tathänuñöhite räkñaso vrata-bhaìga-bhayät tasya påñöhaà na gataù | ato'haà bravémi—påcchakena sadä bhävyam iti |
atha tebhyas tac chrutvä—räjä dvijän ähüya proväca—bho brähmaëäù ! tristané me kanyä samutpannä, tat kià tasyäù pratividhänam asti, na vä ?
hénäìgé vädhikäìgé vä yä bhavet kanyakä nåëäm |
bhartuù syät sä vinäçäya sva-çéla-nidhanäya ca ||87||
yä punas tristané kanyä yäti locana-gocaram |
pitaraà näçaty eva sä drutaà nätra saàçayaù ||88||
tasmäd asyä darçanaà pariharatu devaù | tathä yadi kaçcid udvähayati, tad enäà tasmai dattvä, deça-tyägena sa niyojayitavyaù iti | evaà-kåte loka-dvayäviruddhatä bhavati |
atha teñäà tad-vacanam äkarëya sa räjä paöaha-çabdena sarvatra ghoñaëäm äjïäpayämäsa—aho ! tristanéà räjakanyäà yaù kaçcid udvähayati sa suvarëa-lakñam äpnoti deça-tyägaà ca |
evaà tasyäm äghoñaëäyäà kriyamäëäyäà mahän kälo vyatétaù | na kaçcit täà pratigåhëäti | säpi yauvanonmukhé saïjätä sugupta-sthäna-sthitä yatnena rakñyamäëä tiñöhati |
atra tatraiva nagare kaçcid andhas tiñöhati | tasya ca mantharaka-nämä kubjo'gresaro yañöi-grähé | täbhyäà taà paöaha-çabdam äkarëya, mitho mantritaà—spåçyate'yaà paöahaù | yadi
katham api daivät kanyä labhyate | suvarëa-präptiç ca bhavati, tathä sukhena suvarëa-präptyä kälo vrajati | atha yadi tasya doñato måtyur bhavati | tadä däridryopättasyäsya kleçasya paryanto bhavati | uktaà ca—
lajjä snehaù svara-madhuratä buddhayo yauvana-çréù
käntäsaìgaù svajana-mamatä duùkha-hänir viläsaù |
dharmaù çästraà sura-guru-matiù çaucam äcära-cintä
pürëe sarve jaöhara-piöhare präëinäà sambhavanti ||89||
evam uktvändhena gatvä, sa paöahaù spåñöaù | uktaà ca—bhoù ! ahaà täà kanyäm udvähayämi, yadi räjä me prayacchati |
tatas tai räja-puruñair gatvä räjïe niveditam—deva ! andhena kenacit paöahaù spåñöaù | tad atra viñaye devaù pramäëam |
räjä präha—
andho vä vadhiro vätha kuñöé väpy antyajo’pi vä |
tathänuñöhite videçam äsädya kasmiàçcid adhiñöhäne kaivarta-darçite trayo'pi mülyena gåhaà
präptäù sukhena kälaà nayanti sma | kevalam andhaù paryaìke suptas tiñöhati, gåhavyäpäraà
mantharakaù karoti | evaà gacchatä kälena tristanyä kubjakena saha vikåtiù
samapadyata | athavä sädhv idam ucyate—
yadi syäc chré-talo vahniç candramä dahanätmakaù |
parigåhëätu täà kanyäà sa-lakñäà syäd videçagaù ||90||
atha räjädeçät tai räja-puruñais taà nadé-tére nétvä suvarëa-lakñeëa samaà viväha-vidhinä tristanéà tasmai dattvä, jala-yäne nidhäya kaivartäù proktäù—bho ! deçäntaraà nétvä kasmiàçcid adhiñöhäne'ndhaù sapatnékaù | kubjakena saha mocanéyaù |
susvädaù sägaraù stréëäà tat-satés tvaà prajäyate ||91||
athänyedyus tristanyä mantharako'bhihitaù—bhoù subhaga ! yady eño'ndhaù kathaïcit vyäpädyate, tad ävayoù sukhena kälo yäti | tad anviñyatäà kutracid viñam, yenäsmai tat pradäya sukhiné bhavämi |
anyadä kubjakena paribhramatä måtaù kåñëasarpaù präptaù | taà gåhétvä prahåñöa-manä gåham abhyetya täm äha—subhage ! labdho'yaà kåñëa-sarpaù | tad enaà khaëòaçaù kåtvä prabhüta-çuëöhy-ädibhiù saàskäryäsmai vikala-neträya matsyämiñaà bhaëitvä prayaccha yena dräg vinaçyati | yato'sya matsyämiñaà sadä priyam | evam uktvä mantharako bahir gataù |
säpi pradépte vahnau kåñëa-sarpaà khaëòaçaù kåtvä takra-sthälyäm ädhäya gåha-vyäpäräkulä taà vikaläkñaà sa-praçrayam uväca—ärya-putra ! taväbhéñöaà matsya-mäàsaà samänétam |
yatas tvaà sadaiva tat påcchasi | te ca matsyä vahnau pävanäya tiñöhanti | tad yävad ahaà gåha-kåtyaà karomi, tävat tvaà darvém ädäya kñaëam ekaà tän pracälaya |
asaàhatä vinaçyanti bhäruëòä iva pakñiëaù ||92||
so'pi tad äkarëya håñöa-manäù såkkaëé parilihan drutam utthäya darvém ädäya pramathitum ärabdhaù | atha tasya matsyän mathnato viña-garbha-bäñpeëa saàspåñöaà néla-paöalaà cakñurbhyäm agalat | asäv apy andhas taà bahu-guëaà manyamäno viçeñän neträbhyäà bäñpa-grahaëam akarot |
tato labdha-dåñöir jäto yävat paçyati, tävat takra-madhye kåñëa-sarpa-khaëòäni kevaläny evävalokayati | tato vyacintayat—aho, kim etat ? mama matsyämiñaà kathitam äséd anayä | etäni tu kåñëa-sarpa-khaëòäni | tat tävad vijänämi samyak tristanyäç ceñöitam | kià mama vadhopäya-kramaù kubjasya vä ? utäho anyasya vä kasyacit ? evaà vicintya sväkäraà gühayann andhavat karma karoti yathä purä |
aträntare kubjaù samägatya niùçaìkatayäliìgana-cumbanädibhis tristanéà sevitum upacakrame | so'py andhas tam avalokayann api yävan na kiïcic chastraà paçyati, tävat kopa-vyäkula-manäù pürvavac chayanaà gatvä kubjaà caraëäbhyäà saìgåhya sämarthyät sva-mastakopari bhrämayitvä tristanéà hådaye vyatäòayat |
atha kubja-prahäreëa tasyäs tåtéyaù stana urasi praviñöaù | tathä balän mastakopari bhramaëena kubjaù präïjalatäà gataù |
--o)0(o--
ato'haà bravémi—andhakaù kubjakaç caiva (84) iti |
suvarëasiddhir äha—bhoù satyam etat | daivänukülatayä sarvaà kalyäëaà sampadyate | tathäpi puruñeëa satäà vacanaà käryam | punar evam eva vartitavyam | atha evam eva yo vartate, sa tvam iva vinaçyati | tathä ca—
ekodaräù påthag grévä anyänya-phala-bhakñiëaù |
cakradhara äha—katham etat ?
so'bravét—
kathä 13
bhäruëòa-pakñi-kathä
kasmiàçcit sarovare bhäruëòa-nämä pakñé ekodaraù påthag-grévaù prativasati sma | tena ca samudra-tére paribhramatä kaïcit phalam amåta-kalpaà taraìga-kñiptaà sampräptam | so'pi bhakñayann idam äha—aho ! bahüni mayämåta-präyäëi samudra-kallolähåtäni phaläni
bhakñitäni | param apürvo'syäsvädaù | tat kià pärijäta-haricandana-taru-sambhavam ? kià vä, kiïcid amåta-maya-phalam idam avyaktenäpi vidhinäpätitam |
evaà tasya bruvato dvitéya-mukhenäbhihitam—bho, yady evaà tan mamäpi stokaà prayaccha, yenäham api jihvä-saukhyam anubhavämi |
tato vihasya prathama-vaktreëäbhihitam—ävayos tävad ekam udaram | ekä tåptiç ca bhavati | tataù kià påthag bhakñitena ? varam anena çeñeëa priyä toñyate |
evam abhidhäya tena çeñaà bhäruëòyäù pradattam | säpi tad äsvädya prahåñöatamäliìgana-cumbana-sambhävanädy-aneka-cäöu-parä ca babhüva | dvitéyaà mukhaà tad-dinäd eva prabhåti sodvegaà sa-viñädaà ca tiñöhati |
athänyedyur dvitéya-mukhena viña-phalaà präptam | tad dåñöväparam äha—bho nistriàça !
puruñädhama ! nirapekña ! mayä viña-phalam äsäditam | tat taväpamänäd bhakñayämi |
karkaöena dvitéyena jévitaà parirakñitam ||94||
suvarëa-siddhiù präha—katham etat ?
apareëäbhihitam—mürkha ! mä maivaà kuru | evaà kåte dvayor api vinäço bhaviñyati | athaivaà vadatä tenäpamänena tat phalaà bhakñitam | kià bahunä, dväv api vinañöau |
--o)0(o--
ato'haà bravémi—ekodaräù påthag-gréväù (92) iti |
cakradhara äha—satyam etat | tad gaccha gåham | param ekäkinä na gantavyam | uktaà ca—
ekaù svädu na bhuïjéta ekaç cärthän na cintayet |
eko na gacched adhvänaà naikaù supteñu jägåyät ||93||
api ca—
api käpuruño märge dvitéyaù kñema-kärakaù |
so'bravét—
kathä 14
brähmaëa-karkaöaka-kathä
kasmiàçcid adhiñöhäne brahmadatta-nämä brähmaëaù prativasati sma | sa ca prayojana-vaçäd grämaà prasthitaù sva-mäträbhihitaù, yad—vatsa ! katham ekäké vrajasi ? tad anviñyatäà kaçcid dvitéyaù sahäyaù |
sa äha—amba ! mä bhaiñéù | nirupadravo'yaà märgaù | kärya-vaçäd ekäké gamiñyämi |
atha tasya taà niçcayaà jïätvä samépastha-väpyäù sakäçät karkaöam ädäya mäträbhihitaà—vatsa, avaçyaà yadi gantavyam | tad eña karkaöo'pi sahäyo bhavatu | tad enaà gåhétvä gaccha |
so'pi mätur vacanäd ubhäbhyäà päëibhyäà na saìgåhya karpüra-puöikä-madhye nidhäya, pätra-madhye saàsthäpya çéghraà prasthitaù |
atha gacchan gréñmoñmaëä santaptaù kaïcin märgasthaà våkñam äsädya, tatraiva prasuptaù | aträntare våkña-koöarän nirgatya sarpas tat-samépam ägataù |
sa cäbhyantara-gatäà karpüra-puöikäm atilaulyäd abhakñayat | so'pi karkaöas tatraiva sthitaù san sarpa-präëän apäharata | brähmaëe'pi yävat prabuddhaù paçyati, tävat samépe måta-kåñëa-sarpo nija-pärçve karpüra-puöikopari sthitas tiñöhati | taà dåñövä vyacintayat—karkaöenäyaà hataù iti | prasanno bhütväbravéc ca—bhoù ! satyam abhihitaà mama mäträ yat puruñeëa ko'pi sahäyaù käryaù | naikäkinä gantavyam | yato mayä çraddhä-pürita-cetasä tad-vacanam anuñöhitaà tenähaà karkaöena sarva-vyäpädanäd rakñitaù | athavä sädhv idam ucyate—
kñéëaù çrayati çaçé ravim åddho vardhayati payasäà nätham |
anye vipadi sahäyä dhaninäà çriyam anubhavanty anye ||95||
mantre térthe dvije deve daivajïe bheñaje gurau |
yädåçé bhävanä yasya siddhir bhavati tädåçé ||96||
evam çrutvä suvarëasiddhis tam anujïäpya svagåhaà prati nivåttaù |
iti çré-viñëu-çarma-viracite païcatantre aparékñita-kärakaà näma
païcamaà tantraà samäptam
||5||
No comments:
Post a Comment